Άυλη πολιτιστική κληρονομιά και τα θρησκευτικά μας έθιμα

 Η Ελλάδα έχει υπογράψει τη Σύμβαση για την Προστασία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς – UNESCO 2003 και ήδη έχει καταγράψει 119 στοιχεία ανάμεσα στα οποία πολλά αποτελούν θρησκευτική παράδοση κάθε τόπου όπως η ψαλτική τέχνη, το έθιμο του Αι Γιώργη στη Νεστάνη, τα πανηγύρια του Αγίου Συμεών στο Μεσολόγγι, του Αγίου Πέτρου στα Σπάτα, της Παναγίας στην Ελευσίνα,  το Μοιρολόι της Παναγίας στα Γιάνεννα και πολλά άλλα. Η εγγραφή στο Εθνικό μας ευρετήριο είναι απλή και γίνεται συνήθως με αίτηση πολιτιτικού Συλλόγου στο https://ayla.culture.gr/%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae/

Στην άγρια εμπορευματοποίηση που επέβαλε ο τουρισμός στη Σαντορίνη είναι θαύμα το ότι επιβιώνουν αναλοίωτα τόσα στοιχεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως τα περίφημα πανηγύρια, και τα πασχαλινά μας έθιμα, όπως ο Λάζαρος, τα περίτεχνα βάγια και τα υπόλοιπα κατανυχτικά έθιμα, που έκαναν τη Μεγαλοβδομάδα μας μοναδική σε ευλάβεια.

Στο Μεγαλοχώρι ανέκαθεν υπήρχαν κάποιες ιδιαιτερότητες. Οι ευσεβείς γυναίκες κυριολεκτικά βλάπτουν τα μάτια τους για να κεντούν με ευλάβεια ποδιές και κάθε είδους καλύματα για να «πρεπίσουν» κάθε εκκλησιά. Σήμερα που όλοι χρησιμοποιούν παντού προιόντα μιας χρήσης υπάρχουν ακόμη ευσεβείς γυναίκες που με κόπο κεντούν ή πλέκουν, πλένουν και σιδερώνουν και ευπρεπίζουν ακόμη και το ταπεινότερο ξωκλήσι. Όταν στα περισσότερα μέρη μόνο έμμισθοι καθαριστές χρησιμοποιούνται στις εκκλησίες, στο χωριό μας υπάρχουν ακόμη ευσεβείς γυναίκες, που ακατάπαυστα φροντίζουν κάθε γωνιά των τεράστιων ενοριακώνμας ναών και σε όσα ξωκλήσια ευλάβονται.

Επειδή στο τελετουργικό της Ορθοδοξίας δεν υπάρχει αρκετός χώρος για τις γυναίκες, εκείνες πάντα συμμετείχαν με τον καθαρισμό και το στόλισμα της εκκλησίας, όπου κανείς δεν είχε δικαίωμα να παρέμβει κριτικάροντας την κάθε προσφορά. Ειδικά τη Μεγαλοβδομάδα στο Μεγαλοχώρι ΟΛΗ η οικογένεια συμμετείχε καθημερινά στην εκκλησία, από τον καθαρισμό, τα καντήλια, το στόλισμα, τα κεριά που στάζουν και λεκιάζουν, μέχρι τις εντελώς πρωτότυπες τελετές της ένδυσης της Μητροπολιτικής εικόνας της Παναγίας με μαύρο ύφασμα με κεντημένο μαχαίρι στην καρδιά της (πιστή απεικόνηση του αντίστοιχου ψαλτικού στίχου της Μεγάλης Παρασκευής) και τον λαμπρό στολισμό της κατά την Ανάσταση, καθώς η Παναγία για κάθε Μεγαλοχωριανό δεν είναι άυλη θεότητα, αλλά Η ΜΑΝΑ όλων μας. 

1967 Μεγάλη Παρασκευή

1959 μυροφόρες

1976 η Ανάσταση

Τη Μεγάλη Παρασκευή κορίτσια έντυναν και στόλιζαν πένθιμα τον Επιτάφιο, (περνούσαμε τις βιολέτες μια μια σε κλωστή για να γίνουν γιρλάντες να μοσκοβολούν) κι έπειτα μαυροφορεμένα έψαλλαν σαν Μυροφόρες γύρω του και το Μεγάλο Σάββατο πάλι γυναίκες άλλαζαν το ένδυμα του Επιταφίου με χαρμόσυνες -συνήθως άσπρες και γαλάζιες- κορδέλες και λουλούδια, που δεν αγοράζαμε, πάντα ήταν από τα τότε λιγοστά στις αυλές μας.

Ποτέ δεν είχαμε το έθιμο που κάνουν σε άλλους τόπους να χτυπούν τα στασίδια στην πρώτη Ανάσταση, ούτε πετάγαμε κανάτια όπως στην Κέρκυρα. Επίσης δεν είχαμε όπως στη Σύρο το έθιμο της Ανάληψης να χτυπούν οι καμπάνες στις 12 το μεσημέρι για να πιάσουμε τη μαλλιαρή πέτρα με το πρώτο μας μπάνιο. Επίσης δεν ετοιμάζουμε τον Επιτάφιο και για την Κοίμηση της Θεοτόκου, όλο το Δεκαπενταύγουστο, όπως κάνουνε στην Άνδρο.

ο  Επιτάφιος της Παναγίας το Δεκαπεντάυγουστο στην Άνδρο

Αντίθετα μπαίνοντας το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου η εκκλησιά φωταγωγημένη γέμιζε με προσμονή από το γιορτινό Επιτάφιο με τις εικόνες του αγγέλου και της Μυροφόρου δεξιόζερβα κι έπειτα οι θαρραλαίοι (λόγω φόβου των βαρελότων) έκαναν έξω την Ανάσταση κι ακολουθούσε η Παπαδιαμαντική τελετή του «Άρατε Πύλας», που δεν γίνεται παντού κι απ’ ότι ξέρω ο πατέρας μου (λάτρης του Παπαδιαμάντη) είχε καθιερώσει. 

https://mariasot.blogspot.com/2014/03/blog-post_19.html

Μετά την κλωτσιά του ιερέα στην πόρτα για ν’ ανοίξουν οι πύλες του Άδη, όσοι τυχεροί έμπαιναν έβλεπαν και προσκυνούσαν ολοζώντανο το Χριστό που έβγαινε από τον Επιτάφιο. Και σε αντίθεση με την περισσότερη Ελλάδα, σχεδόν όλοι έμεναν μέχρι το τέλος της Λειτουργίας και πολλοί κοινωνούσαν ξανά (τη Μεγάλη Πέμπτη ήταν η πιο αυθεντική κοινωνία για τους περισσότερους), αφού όλοι τότε νήστευαν. 

Αυτό ήταν Λαμπρή και δεν ξεχνώ την απογοήτευσή μου, όταν για πρώτη φορά κάνοντας Πάσχα στον Πειραιά είδα το συνηθισμένο αναρτημένο εικονίδιο της Ανάστασης με το οποίο έμπαιναν στο ναό μετά το «Χριστός Ανέστη». Ας σημειωθεί ότι σύμφωνα με έγγραφα που βρίσκονται στην κατοχή του διαπρεπούς αρχαιολόγου Αναστάσιου Βαρβαρήγου (γιου του μεγαλοχωριανού παπα Παναγιωτάκη) και οι τρεις γιγάντιες εικόνες είναι μοναδικές (όπως και ο Επιτάφιος) και είχαν κατασκευαστεί με δωρεά Μεγαλοχωριανών τo 1917 στη Ρωσία, (όπως τα περισσότερα εκκλησιαστικά είδη και οι καμπάνες της Σαντορίνης) και τα πασχαλινά έθιμα τηρούνται αδιαλείπτως από εκείνη την εποχή μέχρι φέτος που για πρώτη φορά απαγορεύθηκαν. 

Ο αείμηστος παπα Λευτέρης που επί τόσα χρόνια ήταν η ενσάρκωση της θρησκευτικής μας συνείδησης στο Μεγαλοχώρι

Τα έθιμα (και τα θρησκευτικά) κάθε τόπου προστατεύονται σήμερα διεθνώς σαν άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Αυτά ποικίλουν ακόμη και μέσα στην Ελλάδα. Στην ορεινή Δίβρη Ηλείας δεν βγαίνουν από την εκκλησιά για ν’ αναστήσουν, επειδή συνήθως κάνει κρύο.

Διάβασα ότι ο νέος ιερέας τα θεώρησε «παγανιστικά» ή «ειδωλολατρικά» και αποφάσισε να τα καταργήσει. Δεν θέλω να πιστέψω ότι κατά τον 21ο αιώνα στην Ορθόδοξη Ελληνική εκκλησία υπάρχει τόσος δογματισμός. 

Θυμάμαι όταν ήμουν μικρή ότι τα παντελόνια (ανδρικό υποτίθεται ένδυμα) απαγορευόντουσαν από την εκκλησία και κατά την επίσκεψή μου στο Πατριαρχείο είδα με μεγάλη μου έκπληξη κορίτσια με παντελόνια να παίρνουν την ευλογία του Πατριάρχη. 

Αν θέλουμε να μιλήσουμε καθαρά τα περισσότερα χριστιανικά έθιμα έχουν παγανιστικές ρίζες, όμως κανείς δεν λέει ότι δεν πρέπει να βάζουμε φάτνη κάτω από το Χριστουγεννιάτικο δένδρο (όταν ήμουν μικρή κάποιοι ιερείς έλεγαν ότι είναι μόνο για τους καθολικούς). Κανείς δεν θεωρεί παγανιστική αντιγραφή το να βουτάμε να πιάσουμε το Σταυρό στα Φώτα ή το ότι βάφουμε κόκκινα τα αυγά. Και βέβαια κανείς δεν είπε να ξύνουμε τις εικόνες για να κατασκευάζουμε μαγικά μαντζούνια. Το «Σύμβολο της Πίστεως» (το «φιλιόκβε» για το οποίο έγινε το Σχίσμα δεν ισχύει σήμερα ούτε για τον Πάπα) είναι κανόνας για κάθε πιστό ορθόδοξο, αλλά ο τυφλός δογματισμός πάντα έβλαψε και προκάλεσε δεινά.

φωτογραφία προπολεμική από τον Επιτάφιο στην Παναγία. εικονίζονται ο παπα Παναγιωτάκης Βαρβαρήγος και ο γιος του Τασος παιδί, ο Γιακουμάκης Κορωναίος και κορίτσια ντυμένα μυροφόρες 

Προφανώς η πνευματικότητα είναι το κυρίαρχο στοιχείο της θρησκείας, αλλά εικονογραφούμε τις εκκλησίες μας και τις στολίζουμε με πολυτελή είδη λατρείας επειδή οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να κατανοήσουμε και μέσα από τις αισθήσεις μας το Θείο. 

Η Παναγιά μας λαμπροστολισμένη με όλα τα κοσμήματα που της πρόσφεραν από το υστέρημά τους οι γυναίκες του χωριού

Πιστεύω ότι η καθοδήγηση του νέου μας ιερέα θυμίζει παραεκκλησιαστικές οργανώσεις και όχι τις θέσεις της επίσημης εκκλησίας. Την εποχή που στην εμπόλεμη Ουκρανία οι ορθόδοξοι ακόμη και στην ίδια οικογένεια ομνύουν στο όνομα του Ρώσου ή του Ουκρανού πατριάρχη, την εποχή που παντού το ποίμνιο φυλλοροεί, σε ένα νησί που είναι έτοιμο να εκραγεί από την απληστία του πλούτου δεν είναι σωστό να εφαρμόζονται πρακτικές που θυμίζουν βυζαντικά διατάγματα εικονομαχίας. Η Ορθοδοξία ευτυχώς ποτέ δεν είχε Ιερά εξέταση και η Εκκλησία ήταν πάντα ανοικτός κοινωνικός και δημοκρατικός θεσμός, που συμπορεύτηκε με τους αγώνες του έθνους. Είναι κρίμα για τέτοια θέματα να δημιουργούνται από τους ηγέτες έριδες σε ένα χωριό, που παραμένει πιστό στα ήθη και τα θρησκευτικά του έθιμα.  

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου