Στην Κοίμηση της Θηρασιάς η ιστορία αποκαλύπτεται

 

Στο Αμφιθέατρο του Αρχαιολογικού Μουσείου της  Αθήνας με πρωτοβουλία της «Εταιρείας των φίλων του Αρχαιολογικού Μουσείου» δόθηκε σήμερα η πολύ σημαντική διάλεξη του καθηγητή Πολιτισμών του Αιγαίου του Ιονίου Πανεπιστημίου κου Κώστα Σμπόνια με θέμα «Ο προιστορικός οικισμός στην Κοίμηση Θηρασίας και το τοπίο της προιστορικής Θήρας»

Την εκδήλωση προλόγισε με συναισθηματικά φορτισμένη εισαγωγή η σαντορινιά (Μεγαλοχωριανή) από πατρική καταγωγή πρόεδρος κα Άννα Μιχοπούλου, η οποία αναφέρθηκε στις παιδικές της έντονες αναμνήσεις από τη Σαντορίνη.

Εισαγωγή Άννας Μιχοπούλου

Αγαπητά μέλη, φίλες και φίλοι,

εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας των Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου σας καλωσορίζω στη σημερινή μας εκδήλωση στο Αμφιθέατρο του Μουσείου, για την παραχώρηση του οποίου ευχαριστούμε θερμά, όπως ευχαριστούμε και το προσωπικό του Μουσείου που υποστηρίζει τη διοργάνωση.

Όταν η γενική μας γραμματέας, κυρία Οικονομίδου, πρότεινε σε συνεδρίαση του ΔΣ τη σημερινή ομιλία με τον σημερινό ομιλητή έσπευσα να επικροτήσω – οφείλω να ομολογήσω, κατά ένα μέρος με…ιδιοτέλεια.

Στη Σαντορίνη, την πατρίδα της μητέρας του, μας πήγε ο πατέρας μου κάπου στο γύρισμα από τη δεκαετία του 1960 σε αυτήν του 1970.

Οικοδεσπότης μας ο ξάδελφός του Νίκος Αρβανίτης, φιλόλογος με προσωπικότητα που άφησε εποχή τόσο στη Θήρα όσο και στη Θηρασία.

Μικρό παιδάκι εγώ τότε, κατάπληκτη άκουσα μια κανονική μουσική σύνθεση από τις καμπάνες του κεντρικού ναού στο Μεγαλοχώρι, που τις χτυπούσε ο γιος του παπα-Λευτέρη για τον Εσπερινό της μέρας. Στο βραδινό τραπέζι μου έδωσαν να δοκιμάσω και το γλυκόπιοτο βισάντο.

Την άλλη μέρα έφεραν γαϊδουράκια και μουλάρια –λιγοστά ακόμη τότε τα αυτοκίνητα στο νησί– για να πάμε καβάλα (χαρά εγώ!) στο πανηγύρι του θείου Νίκου για την Αγία Άννα την Ποταμιώτισσα – μια οικογενειακή παράδοση που επάξια συνεχίζουν, προς χάριν όλων μας, οι θυγατέρες του και οι οικογένειές τους.

25 Ιουλίου, Κοίμηση της Αγίας Άννης. Στη μέση στ’ αμπέλια το κάτασπρο εκκλησάκι, χωρίς ηλεκτρικό, μόνο με τα καντήλια και τα κεράκια να το φωτίζουν, και μετά τη Λειτουργία, στο πανηγυρόσπιτο, μεσοτοιχία με τον ναό, για όλους φάβα και σαλάτα με καπαρόφυλλα και σαντορινιά ντοματάκια που τα ’φεραν σε μικρά κοφίνια από κάποιο κοντινό χωραφάκι – τι συγκινητικό, σχολίασε η μητέρα μου, μεγαλωμένη στην Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, που στον άνυδρο αυτό τόπο το φυτό στεγνώνει για να δώσει τα υγρά του στον καρπό.

Όσα λίγα, αλλά ξεχωριστά, έχω ζήσει στη Σαντορίνη, στις μετρημένες μέχρι σήμερα επισκέψεις μου, έχουν συνοδευτεί από αφηγήσεις προφορικές αλλά και γραπτές από τη ζωή στο νησί μέχρι τρεις γενιές περίπου πίσω (ανάμεσά τους, μόνο ενδεικτικά, και με τη σειρά που τις διάβασα, θα αναφέρω της εξαδέλφης μου Μαρίας Αρβανίτη-Σωτηροπούλου, της Καδιώς Κολύμβα, της Μαρίζας Κωχ). Από τη ζωή αυτή, που η τουριστική ανάπτυξη σε μεγάλο βαθμό παραβλέπει, και βέβαια αλλάζει, όλο και κάτι επιζεί, ίσως μέρος της ουσίας, και ίσως και να αναγεννάται από τις νέες γενιές – γιατί όχι, ας το ελπίσουμε.

Τους περισσότερους καθηλώνει η θέα της τεράστιας καλντέρας που γκρεμίζεται στα καταγάλανα νερά, με τον αρμονικό όγκο της Θηρασίας να κλείνει τον νοητό κύκλο, χωρίς να κλείνει τον ορίζοντα, υπογραμμίζοντας τη θέα του ήλιου όταν βασιλεύει. Η Θηρασία έχει τη δική της, ιδιαίτερη ζωή.

Όπως και στις υπόλοιπες Κυκλάδες, τη σχετική αγριάδα του φυσικού τοπίου παρηγορεί η χαμηλή βλάστηση, που επιμένει, αλλά και –κυρίως– η πλαστικότητα των όγκων, όπως και του δομημένου χώρου. Και να που και από την αρχαιότητα, από την προϊστορία ήδη, μαζί με τη χαμένη Ατλαντίδα μας έρχονται υπολείμματα οικισμών και τεκμήρια και εικόνες από μια ζωή ανάλαφρη, ατείχιστη και ταξιδιάρα – εδώ, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μια ειδική αίθουσα είναι αφιερωμένη σε αυτήν.

Οφείλουμε τα πολύτιμα αυτά τεκμήρια στους και στις αρχαιολόγους που τα αποκάλυψαν και τα αποκαλύπτουν. Που εργάζονται με αφοσίωση και μέθοδο και μόχθο σχεδόν αθέατοι για το μεγάλο πλήθος που κινείται κοντά τους. Ο πολιτισμός που φέρνουν στο φως φαίνεται πως είχε μια ξεχωριστή χάρη και σοφία. Ας ελπίσουμε ότι θα αποτελέσει έμπνευση για το μέλλον τόσο των δύο νησιών που διασώζουν τα ίχνη του όσο και κάθε τόπου με φυσικό κάλλος και αξία – ειδικά καθώς όλο και περισσότερο γίνεται φανερή η ανάγκη να καθοδηγούν τη σχέση μας με το περιβάλλον–φυσικό και ανθρώπινο– το μέτρο, ο σεβασμός και η αγάπη.

Γι’ αυτό είναι μεγάλη η χαρά μας που σήμερα, μέσα από την ομιλία του εξαιρετικού καλεσμένου μας, καθηγητή κυρίου Κωνσταντίνου Σμπόνια, εδώ, στο Αμφιθέατρο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, θα μας παρουσιαστεί «Ο προϊστορικός οικισμός στην Κοίμηση Θηρασίας και το τοπίο της προϊστορικής Θήρας».

Προηγουμένως, θα παραχωρήσω το βήμα στη γενική γραμματέα της ΕΦΕΑΜ, κυρία Ισαβέλλα Οικονομίδου, υπεύθυνη της σημερινής εκδήλωσης, για να παρουσιάσει τον ομιλητή μας.

η κα Οικονομίδου

Η εισήγηση ήταν εξαιρετική, αφού ο εκλεκτός ομιλητής με τρόπο προσιτό  για τους μη ειδικούς παρουσίασε τα επιστημονικά δεδομένα που απέδειξαν την αδιάλειπτη ιστορική εποίκιση του χώρου δίπλα στην Κοίμηση της Θηρασιάς.

ο καθηγητής κος  Κώστας Σμπόνιας

Αρχικά παρουσιάστηκε η γεωλογική ιστορία της Θηρασιάς, που σε αντίθεση με τη Σαντορίνη που διαθέτει βραχώδη ασβστολιθικό πυρηνα στον ορεινό όγκο του Προφήτη Ηλία και του Μέσα Βουνού (Αρχαία Θήρα) είναι αμιγώς τέκνο των συνεχόμενων ανά τους αιώνες ηφαιστειακών εκρήξεων.

Έγινε αναφορά στις παλιότερες ανασκαφές (μη επιστημονικές) στα ορυχεία Αλαφούζου και εξηγήθηκε η μεθοδολογία της σύγχρονης επιστημονικής ανασκαφής, η οποία έπρεπε κάτω από ογκώδη στρώματα ελαφρόπετρας να ανακαλύψει τα αναζητούμενα στοιχεία. Εξηγήθηκε ότι στην περιοχή όπου βρίσκεται το παλιό μοναστήρι της Κοίμησης το στρώμα της κίσσυρης είναι λεπτό και αν και σε επικίνδυνο έδαφος επέτρεπε την ανασκαφή, η οποία αποκάλυψε το θαυμαστό τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι εκμεταλευόντουσαν το φυσικό περιβάλλον και επιβίωσαν από τους προιστορικούς χρόνους μέχρι σημερα, χτίζοντας με τα υλικά που τους παρείχε το νησί και εκμεταλευόμενοι πότε τα απότομα γκρεμνά και πότε τις φυσικές κοιλάδες για να προστατευθούν από τους εισβολείς.

Μετά από συστηματική μακρόχρονη έρευνα και κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες αποκαλύφθηκε ο οικισμός της ποχής του Χαλκού στο φρύδι της Καλντέρας μπροστά και κάτω από το χώρο της εκκλησίας της Κοίμησης, που -όπως πολλές εκκλησιές- βρίσκεται σε τόπο, που παλιότερα προυπήρχε ιερό. Ο οικισμός είχε περιτοιχιστεί με αξιοποίηση των ογκολίθων και αναβαθμούς και οι τοίχοι των οβαλοειδών (σε αντίθεση με τις μεταγενέστερες τετράγωνες) οικιών διασώζονται σε ύψος 2 μέτρων που αποκαλύπτει ότι οι τοίχοι δεν ανέβαιναν κάθετα αλλά τοξωτά, όπως περίπου σήμερα, ενώ για τη σκεπή χρησιμοποιύσαν ντόπιες πλάκες. Αποκαλύφθηκαν αυλές και δρόμοι και χώροι εργασίας στα δωμάτια. Και αυτά τα κτίρια όπως και στο Ακρωτήρι είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους πριν από τη μεγάλη έκρηξη της Μινωικής περιόδου.

ο κορμός ελιάς όπως όλα τα ξύλινα αντικείμενα είναι πολύ σημαντικός για τον με ραδιοχρονολόγηση προσδιορισμό της ακριβέστερης χρονολογίας της Μινωικής έκρηξης

Εκτός από τα πολλά κεραμικά, που αποδεικνύουν τη στενή σχέση των κατοίκων με τα υπόλοιπα κυκλαδονήσια και την Κρήτη ενδιαφέρον έχουν και τα καμένα από την λάβα υπολείματα των φυτών που υπήρχαν στην περιοχή και τα οστά των ζώων. Έτσι μαθαίνουμε για το τότε περιβάλλον και τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων. ΄Ετσι  γνωρίζουμε ότι και τότε υπήρχαν σιτηρά, αμπέλια, συκιές, αμυγδαλιές και φάβα. Προφανώς τα διάσημα σαντορινιά ντοματάκια ήλθαν πολύ αργότερα μετά την )κατά τον 16ο αιώνα) εισαγωγή της τομάτας από την Αμερική.

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα κεραμικά που εκτός από από τα σχέδια εμφανίζουν σφραγίδες με είδος πρώιμης κυκλαδικής γραφής.

Απ ότι φαίνεται οι κάτοικοι της Θηρασιας αρχικά είχαν αναπτύξει δικό τους αυτάρκη πολιτισμό στην Κοίμηση, αλλά αργότερα αφομοιώθηκαν με τον πολιτισμό του Ακρωτηριού και μετανάστευσαν από τη θέση της Κοίμησης στη θέση των ορυχείων Αλαφούζου, όπου και χτίζουν με το ίδιο (τετράγωνο) στυλ που συναντάμε στην πόλη του Ακρωτηριού.

Μετά το τέλος της ομιλίας έγιναν παρεμβάσεις από τον Θηρασιώτη τέως αρχηγό του λιμενικού σώματος κ Ανδρέα Συρίγο και τον τέως δημοτικό σύμβουλο και συγγραφέα κ Βάλσαμο Πιτσικάλη, οι οποίοι ευχαρίστησαν τον κο Σμπόνια για το εξαιρετικό έργο του και αναρωτήθηκαν για την πιθανή αξιοποίηση της ανασκαφής. 

ο κος Ανδρεας Συρίγος

Ο κος Σμπόνιας τους είπε ότι αν και σηματικά τμήματα έχουν επιχωματωθεί για λόγους συντήρησης και επειδή είναι πολύ επικίνδυνο το έδαφος (ιδίως μετά τις πρόσφατες κατολισθήσεις) αν καί ήδη περιπατητές επισκέπτονται τον χώρο, ο οποίος είναι εμφανής από το ύψος του πλατώματος τη εκκλησίας θα ήταν καλό να υπάρξει επεξηγηματική σήμανση. 

ο κος Βάλσαμος Πιτσικάλης

Επειδή η πρόεδρος κα Αννα Μιχοπούλου και ο κος Πιτσικάλης αναφέρθηκαν στο σύνδεσμο του πατέρα μου Νικόλαου Αρβανίτη με την Θηρασιά πήρα κι εγώ το λόγο κι ευχαρίστησα διότι πραγματικά αγνοούσα αυτή την τόσο σημαντική τεκμηρίωση της ιστορικής πορείας της Θηρασιάς, τόπο αγαπημένο από τις παιδικές καλοκαιρινές μου διακοπές .

Καταλήγοντας όλοι ευχηθήκαμε, η Θηρασιά να διδαχθεί από τα παθήματα του υπερτουρισμού της Σαντορίνης και να προχωρήσει στην ευημερία παραμένοντας αυθεντική.

Η ομιλία βιντεοσκοπήθηκε και θα κυκλοφορήσει προσεχώς.

Στο τέλος δόθηκε αναμνηστικό δώρο στον ομιλητή και οι παριστάμενοι απόλαυσαν φίλεμα μα σαντορινιό κρασί, φάβα, κάπαρη και μελιτίνια.

Η κα Μιχοπούλου εξήγησε 

Για τον σημερινό μας ομιλητή το δώρο μας, μια μολυβοθήκη καμωμένη από χαρτί του περιοδικού δρόμου Σχεδία, έχει μια ιδιαιτερότητα. Όταν το πρωτοκοιτάζει κανείς, νομίζει ότι βλέπει επάνω ένα κυκλαδίτικο εκκλησάκι. Αν το προσέξει καλύτερα, βλέπει ότι πρόκειται για μια πολική αρκούδα στην κορυφή ενός παγόβουνου! Το μήνυμα είναι οικολογικό, και συνοδεύει τις ευχαριστίες μας για τη σημερινή ομιλία.

Συνηθίζουμε να προσφέρουμε ένα κέρασμα προς τιμήν των ομιλητών μας, με αναφορά στους ίδιους ή το θέμα τους. Σήμερα, που η ομιλία μας μετέφερε στη Θηρασία και τη Θήρα, έχουμε

 Κρασί ασύρτικο του οινοποιείου Σιγάλα (από το κατάστημα Κύλιξ, στην οδό Καρνεάδου)

Κρακεράκια με φάβα (σημειωτέον: φάβα τύπου Σαντορίνης, αλλά προελεύσεως από… τη φίλη και γείτονα Τουρκία, καθώς η παραγόμενη στη Σαντορίνη και την Κορινθία εξάγονται), μαζί με κάπαρη, βεβαίως – στην πιατέλα θα δείτε και καπαρόφυλλα. Απότο εξαιρετικό εστιατόριο Αλεξάνδρα, στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, στα λεγόμενα Παναθήναια.

 Και για γλυκό, σαντορινιά μελιτίνια, για τα οποία στην ιστοσελίδα του Γαστρονόμου διαβάζουμε:

Γλυκό του Πάσχα με δαντελένιο περίτεχνο σχήμα, απόδειξη νοικοκυροσύνης και μαεστρίας. […] Το μελιτίνι προκύπτει από τη σύμπτυξη των λέξεων “μέλι” και “τυρί” και αποτελεί ένα ακόμα λαμπρό παράδειγμα οικιακής οικονομίας, αφού φτιαχνόταν με το ζυμάρι που περίσσευε από το ψωμί και με χλωρό τυρί, το παραδοσιακό κατσικίσιο σαντορινιό, φρέσκο κι ανάλατο τυρί. Το μέλι πάντα θυμαρίσιο και η μαστίχα μια μικρή αρωματική υπέρβαση, η οποία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στο νησί […] το πολύ ψιλό τσίμπημα της ζύμης περιμετρικά έχει ιδιαίτερη αξία, [συμβάλλοντας] σε τρία πράγματα: στη γεύση, αφού προσφέρει τραγανότητα, στη σταθερότητα στο ζυμάρι, που είναι πολύ λεπτό και διαφορετικά δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει τη γέμιση, και τέλος στην εμφάνιση, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο κανόνας λέει τα τσιμπήματα να μην είναι λιγότερα από 40».

Τα δικά μας μελιτίνια, από την Αρτοποιία Έξαρχος στην Καλλίπολη του Πειραιά, τα «τσίμπησε» η κυρία Ελένη, με καταγωγή από το Ημεροβίγλι.

σε χρέη οινοχόου ο Παναγιώτης Μπριτζάκης

η Θηρασιώτικη ομάδα Ανδρέας Συρίγος, Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου, Άννα Μιχοπούλου, Παναγιώτης Μπριτζάκης (σύζυγος της Βασιλείας Νικολάου Αρβανίτη), Βάλσαμος Πιτσικάλης

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου