70 χρόνια από το Ολοκαύτωμα

από την εκδήλωση στη Ζωσιμαία σχολή Ιωαννίνων (9-5-2015) στο βήμα Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου Στο Πάνελ Ν. Αναστασόπουλος Λ. Βάσσης,Απ. Παπαιωάννου, Γ. Νικολάου

70 χρόνια από το Ολοκαύτωμα

Νικόλαος Α. Αναστασόπουλος 

H Ισραηλιτική Λέσχη Ιωαννίνων κατά τον Μεσοπόλεμο.

Ίδρυση, στόχοι, παρουσία

Το βιβλίο του Ν. Αναστασόπουλου «Η Ισραηλιτική Λέσχη Ιωαννίνων κατά το Μεσοπόλεμο» κυκλοφορεί σε μια σημαντική επέτειο. Φέτος συμπληρώνονται 70 χρόνια από το τέλος του 2ου Παγκόσμιου πολέμου, που θέλουμε να πιστεύουμε ότι οδήγησε στην ήττα του Ναζισμού, που προκάλεσε και τη φρίκη του Ολοκαυτώματος.

Στις 25 Μαρτίου του 1944, μέρα Σαμπάθ, μέρα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, μέσα στο κλίμα τρομοκρατίας και φόβου που επικρατούσε τότε στα Γιάννενα, η χιλιόχρονη, ίσως και πλέον, Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων, συγκεντρωνόταν βίαια μέσα στο Κάστρο και στην πλατεία Μαβίλη: 1725 άτομα, από μωρά παιδιά μέχρι υπερήλικες, από έγκυες γυναίκες μέχρι ασθενείς γέρους, δηλαδή όλα τα μέλη της Κοινότητας, φορτώθηκαν σε 97 γερμανικά άσκεπα φορτηγά για να μεταφερθούν, μέσα στον χιονισμένο και παγωμένο Μάρτη, στα στρατόπεδα εξόντωσης… Και για να εξαφανιστούν εκεί με τον πλέον απάνθρωπο και αποτρόπαιο τρόπο… μη μπορώντας ποτέ να απαντήσουν, ούτε αυτοί, ούτε οι επόμενες γενιές, ούτε εμείς, στο Γιατί

Κι επειδή οι μέρες που ζούμε θυμίζουν αρκετά την εποχή του Μεσοπολέμου, η μελέτη της ιστορίας της Ισραηλιτικής κοινότητας των Ιωαννίνων, θα μπορούσε να ρίξει φως στις σχέσεις της κοινωνίας και συμβάλει στην ερμηνεία των λόγων που εμπόδισαν τη δημιουργία μιας αποτελεσματικής ασπίδας προστασίας των αθώων (από τους εβραίους των Ιωαννίνων μέχρι τους άμαχους των Λυγκιάδων του Διστόμου και των άλλων ελληνικών χωριών) από την  επερχόμενη μάστιγα του Ναζισμού.

Γιατί αν πριν από το 1944 μπορούσαμε να επικαλεστούμε την άγνοια του φρικιαστικού φαινομένου, σήμερα δε μπορούμε να στρουθοκαμηλίζουμε απέναντι στον κίνδυνο που καλπάζοντας σιμώνει, με την οικονομική υποτέλεια, την πετυχημένη σταυροφορία νέων του Δυτικού κόσμου από τον ISIS και την εδραίωση του πολέμου στη Μ. Ανατολή και τη Μεσόγειο, που οδηγεί σε τρομακτικά τσουνάμι μεταναστών, φουντώνοτας το νεοναζισμό στη Γηραιά ήπειρο.

Το Νίκο Αναστασόπουλο γνωρίζω και εκτιμώ εξαιρετικά από τις συστηματικές και επίπονες επιστημονικές του εργασίες για την ιδιαίτερη πατρίδα του Διβρη Ηλείας και την άοκνη προσπάθειά του μέσω του εκεί Πνευματικού Κέντρου να μεταγγίσει σε ευρύτερο κοινό με λογοτεχνική δεινότητα και επιστημονική τεκμηρίωση τους ιστορικούς θησαυρούς του τόπου.

Θέλω να συγχαρώ το Ιδρυμα Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή γιατί αναθέτοντας στα χέρια του το πολύτιμο αρχείο της Ιστορικής Λέσχης εξασφάλισε την διάσωσή του στη μνήμη των επερχόμενων για να μη ξεχνιούνται όσοι έφυγαν και να διδάσκονται όσοι θα έλθουν.

Το συγκεκριμένο βιβλίο, πριν προχωρήσει στην καθαρά ιστορική τεκμηρίωση του βασικού θέματος που είναι η Ισραηλιτική Λέσχη Ιωαννίνων, μας ταξιδεύει την εποχή μετά το 1932 και μας τοποθετεί στις ιδιαιτερότητες των πολυπολιτισμικών Ιωαννίνων, που είχαν πρόσφατα ενταχθεί στο ελληνικό κράτος διατηρώντας τα οθωμανικά παραδοσιακά σχήματα κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης .

¨Όπως μαθαίνουμε από βιβλίο «Οι εβραίοι έμποροι των Ιωαννίνων ανέπτυξαν από τον 16ο αιώνα και εξής ένα ευρύ εμπορικό δίκτυο τόσο προς το εσωτερικό της Ελλάδας όσο και προς την Ιταλική χερσόνησο. Κατά την περίοδο του Αλή Πασά, η Ισραηλιτική κοινότητα των Ιωαννίνων συνέχισε να διατηρεί τα προνόμιά της καθώς και την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων της γεγονός που οδήγησε στην μαζική εγκατάστασή τους μέσα στο κάστρο από τον 16ο αιώνα και την σταδιακή εγκατάστασή τους εκτός του κάστρου ιδίως την περίοδο του Αλή Πασά.  Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου η αγορά και η πώληση εμπορευμάτων επέδειξε αυτονομία για τους εβραίους της πόλης, παρά την δυσμενή οικονομική κατάσταση στην οποία περιήλθε η χώρα και αναλόγως η πόλη των Ιωαννίνων κατά την συγκεκριμένη περίοδο.»

 «Οι συνθήκες συμβίωσης μεταξύ χριστιανών και εβραίων στην πόλη των Ιωαννίνων παρουσίαζαν διακυμάνσεις. Άλλωστε, σε γενικότερο επίπεδο, ανάλογα με το ανθρώπινο δυναμικό της εκάστοτε εβραϊκής κοινότητας, τον βαθμό αφομοίωσης των μελών της και την οικονομική ισχύ καθορίζονταν οι σχέσεις μεταξύ των εθνοθρησκευτικών ομάδων. Πάντως, ο πολιτικός φανατισμός και οι κοινωνικές προκαταλήψεις της μεσοπολεμικής περιόδου αλλά και η Μεγάλη Ιδέα σε συνδυασμό με τον υπαρκτό αντισημιτισμό, επικούρησαν τις σχετικές προστριβές και στα Γιάννινα. Εν προκειμένω, οι αντισημιτικές ταραχές στα τέλη Ιουνίου του 1931 στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσαν βασική έκφραση αυτού του φαινομένου και γενικότερα η επικρατούσα ατμόσφαιρα διάκρισης χριστιανών και εβραίων συνέβαλε ώστε να δημιουργηθεί ένα κλίμα ανησυχίας στον εβραϊκό πληθυσμό. Γεγονός, το οποίο ενισχυόταν, εν πολλοίς, και από την παθητική στάση μεγάλης μερίδας του χριστιανικού πληθυσμού σε αυτές τις ενέργειες. Στην πόλη των Ιωαννίνων, πάντως, τα φαινόμενα διάκρισης, τόσο στον πολιτικό όσο και στον κοινωνικό εν γένει τομέα και οι βίαιες ή και ποινικά παραβατικές συμπεριφορές εναντίον του εβραϊκού στοιχείου εκδηλώθηκαν, αισθητά, την δεκαετία του 1930, παράλληλα με την άνοδο του φασισμού σε όλη την Ευρώπη και της παρουσίας σωματείων και οργανώσεων εθνικιστικού χαρακτήρα, όπως η «Τρία Έψιλον.  Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων δεν εμφανίζεται να συμμετέχει με υψηλά ποσοστά γενικώς στην ποινική παραβατική διαδικασία.»

Λαοκράτης Βάσσης, Αόστολος Παπαιωάννου, Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου, Γεώργιος Νικολάου

Στο βιβλίο υπογραμμίζεται η διαχρονική φροντίδα της ισραηλιτικής κοινότητας για την εκπαίδευση των παιδιών και ο ρόλος της Alliance Israélite η οποία είχε επικεντρώσει τις προσπάθειές της στη δημιουργία ενός διεθνούς σχολικού δικτύου. Άλλωστε  η πρώτη γενική συνέλευση της Λέσχης πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 29 Μαΐου του 1932 στην αίθουσα του Αρρεναγωγείου της πόλης «Ταλμούδ Τορά», τόπο στέγασης της Alliance Israélite Universelle. Η ίδρυση της Ισραηλιτικής Λέσχης Ιωαννίνων επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα για ισχυροποίηση των δεσμών των νεαρών εβραίων εντός της κοινότητάς τους με συμμετοχή στις διεθνείς μεταρρυθμίσεις.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το τρίτο άρθρο του Καταστατικού «…ίνα εγγραφή τις τακτικόν μέλος του Σωματείου δέον να ή Έλλην πολίτης ενήλικος και έχων τα νόμιμα προσόντα μη υπερβαίνων το 35ον έτος της ηλικίας του.» Ακόμη τονίζεται ιδιαιτέρως ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας του σωματείου, καθώς αποδίδεται βαρύτητα σε ένα εκπολιτιστικό και μορφωτικό πρόγραμμα λειτουργίας, βασιζόμενο περισσότερο στα πρότυπα της σύγχρονης δυτικής παιδείας. Το σχετικό  άρθρο μαρτυρά την υψηλή τοποθέτηση της οικονομικής ευχέρειας στην λειτουργία της Λέσχης. Αξιοσημείωτη, πάντως, για την αλληλεγγύη και την συνοχή της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, όπως καταγράφεται και στο Καταστατικό είναι η απόδοση της χρηματικής περιουσίας σε περίπτωση διαλύσεως της Λέσχης. Η επιλογή, για την συγκριμένη περίπτωση, του φιλανθρωπικού συλλόγου Misgav Ladah, που σκοπό είχε την εξεύρεση χρημάτων για την λειτουργία του εβραϊκού Γηροκομείου ή την βοήθεια των φτωχών εβραίων της πόλης, αποδεικνύει για άλλη μία φορά τόσο την αλληλεξάρτηση των μελών της εβραϊκής κοινότητας όσο και την γενικότερη μεσοπολεμική οικονομική ένδεια.

στο βήμα ο συγγραφέας Νίκος Αναστασόπουλος

Στο βιβλίο γίνεται λεπτομερής αποτύπωση της ηλικιακής και επαγγελματικής κατάστασης των μελών (το νεότερο μέλος είναι ο εννιάχρονος Ραφαήλ Μάτσας γεννηθείς στα Ιωάννινα το 1923  και το μεγαλύτερο ο γαλακτοπώλης Ιεσουά Μάτσας, του 1897).

Μέσα από τον Τύπο της εποχής συνάγεται η παράλληλη συμπόρευση της Ισραηλιτικής Λέσχης με την Λέσχη των Ιωαννίνων.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αποτυπωμένη στον Τύπο διοργάνωση από την Ισραηλιτική Λέσχη θρησκευτικού και φιλολογικού μνημοσύνου στα Ιωάννινα, στις 27 Ιουλίου του 1935, προς τιμήν  του Εβραιογιαννιώτη ποιητή Γιωσέφ Ελιγιά. Θυμίζουμε ότι ο  Γιωσέφ Ελιγιά, ως αριστερός και εβραίος,  είχε συλληφθεί, με βάση την κατασταλτική διαδικασία για αδικήματα πολιτικού χαρακτήρα, και καταδικάστηκε από έκτακτο στρατοδικείο σε θάνατο στις 26 Δεκεμβρίου 1924, αλλά αργότερα αθωώθηκε με απαλλακτικό βούλευμα.

Η ομιλία του προέδρου της Λέσχης Χαΐμ Βεχορόπουλου, , η οποία δημοσιεύθηκε αυτούσια, αποδίδει, εν πολλοίς, έναν συντηρητικό ιδεολογικό και θρησκευτικό εν γένει προσανατολισμό στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Σε αυτή καταγράφεται η υποστήριξη του Ελιγιά στην αφομοίωση του εβραϊκού και χριστιανικού στοιχείου, οι οποίες απέρρεαν, σε έναν βαθμό από τον «αλλιανισμό», τον οποίο πρέσβευε και την γενικότερη διάστασή του από την στενή εβραϊκή θρησκευτική παράδοση.

Γιοσεφ Ελιγιά

Υπενθυμίζουμε ότι ο Ελιγιά σαν δάσκαλος της Alliance ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της αριστερίζουσας «Πανηπειρωτικής Ένωσης Παλαιών Πολεμιστών», που το 1924 είχε την τόλμη να τελέσει στη Μητρόπολη Ιωαννίνων, μοναδική περίπτωση στα χρονικά της εποχής, μνημόσυνο για τον θάνατο της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λήμπκνεχτ!

Επειδή δυστυχώς εξακολουθούμε να βιώνουμε ανάλογες καταστάσεις, τόσο από τη Χρυσή Αυγή όσο και από τους συμπορευόμενους με τη 17 Ν και τα παράγωγά της, έχει  ιδιαίτερο ενδιαφέρον η καταγραφή στο βιβλίο της επίθεσης που δέχθηκε ο Ελιγιά στις 16 Νοεμβρίου 1924 από κρατικό αξιωματούχο. Σύμφωνα με τον Πέτρο Αποστολίδη: «…στη μέση της οδού Αβέρωφ, κάποιος μπράβος τον [Ελιγιά] χτύπησε στο πρόσωπο και του’σπασε τα γυαλιά…¨ Τον θυμάμαι, τον καϋμένο, στην οδό Αβέρωφ, είδαμε και πάθαμε να τον βγάλουμε από τα χέρια του Γιωργουλάκη…»

70 χρόνια μετά τα τέλος από το 2^ου Παγκόσμιου πολέμου, το Ολοκαύτωμα και την 1^η Πυρηνική βόμβα, ο άνθρωπος δεν έγινε σοφότερος. Πολύ φοβάμαι ότι ο ναζισμός επιστρέφει λόγω  της οικονομικής κρίσης,  των πολέμων που η Δύση ξεκίνησε στη Μέση Ανατολή και του μεταναστευτικού τσουνάμι, που δε θα σταματήσει όσο συντηρείται η εξαθλίωση..

Όμως και  ο αντισημιτισμός πυροδοτείται ξανά λόγω της προκλητικής επιθετικότητας των κυβερνήσεων του Ισραήλ κατά των Παλαιστινίων και  η κατοχή πυρηνικών από το κράτος του Ισραήλ δεν προστατεύει τους πολίτες του,  αντίθετα επιδεινώνει το πρόβλημα σε αυτή την εύφλεκτη περιοχή.

Και οι πρώτοι στίχοι από το ποίημα του Ελιγια «Αντιμιλιταρισμός ή Μπότα» ηχούν προφητικοί για την ανθρωπότητα από τα Γιάννενα ως τα Ιεροσόλυμα.

           Η μαύρη Πολιτεία βουβή και σαν συλλογισμένη,

           Την ευτυχία που διάβηκε λες μάταια να γυρεύει.

           Κάποια μορφή, σα φάντασμα, μεσ’ στο χακί διαβαίνει,

            Κάποι’ αστραπή φειδογλυστρά μεσ’ της καρδιάς τα ερέβη.

            Και στις πλατείες τις βουβές και στα βουβά καντούνια,

            Ντραν, ντραν, κροτούνε τα σπιρούνια...

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου