Αλέξανδρος Παπαναστασίου

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

ομιλία του Σωτήρη Σωτηρόπουλου 

στην εκδήλωση του ΠΑΔΟΠ για το Βαλκανικό όραμα Παπαναστασίου Λαμπράκη

στο Πνευματικό Κέντρο Τρίπολης

        Αγαπητοί φίλοι και φίλες

Εκλεκτοί προσκεκλημένοι

        Πρέπει εκ προοιμίου να πω ότι αισθάνομαι ελάχιστος να μιλήσω για τον ένα εκ των δυο Αρκάδων ογκόλιθων της Δημοκρατίας, της Ειρήνης, των  παναθρώπινων Αξιών, της διαχρονικής Ελπίδας κι απαντοχής, τον μεγάλο Αλέξανδρο Παπαναστασίου που δικαίως στέκεται δίπλα στον μέγιστο Γρηγόρη Λαμπράκη (για τον οποίο θα μιλήσει ο χαλκέντερος αγωνιστής της ειρήνης Πάνος Τριγάζης).

Ξεπερνώ όμως τον σκόπελο αυτό της αδυναμίας μου, ελαυνόμενος από το υπέρτατο χρέος που έχουμε απέναντι σε αυτή την μεγάλη μορφή αλλά και από το συναίσθημα που προσωπικά με διακατέχει όταν περνώ από την γενέτειρα του  τηνΤρίπολη και τον τόπο της καταγωγής του το Λεβίδι για να πάω στην ιδιαίτερη πατρίδα μου Δίβρη, που ναι μεν   σήμερα ανήκει στη Ηλεία όμως το πάλαι ποτέ ανήκε στην Αρχαία Αζανία της Αρκαδίας, και επομένως και εμείς οι Διβριώτες  κατά κάποιο τρόπο «Αρκάδες εσμέν»…..

Αναδιφώντας την επιστημονική και άλλη βιβλιογραφία για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, βρέθηκα προ μεγάλης εκπλήξεως.  Είχα διαβάσει, είχα ακούσει για την πολυσχιδή αυτή προσωπικότητα αλλά οι γνώσεις μου (όπως άλλωστε πολλών άλλων συνελλήνων) ήσαν εντοπισμένες στις πρωτοποριακές εκφάνσεις του μεγάλου Αρκά κατά την διάρκεια της πολιτικής του σταδιοδρομίας, για την εδραίωση της Δημοκρατίας της χώρας μας γιαυτό και του έχει αποδοθεί δικαιολογημένα ο τίτλος «ο πατέρας της Δημοκρατίας». Όμως η σπουδαία αυτή μορφή υπήρξε ο εμπνευστής και ο προπομπός μεγάλων κοινωνικών αλλαγών με προτάσεις και θέσεις που σήμερα σχεδόν 100 χρόνια μετά, βρίσκουν τη δικαίωσή τους ή ακόμη δεν ικανοποιήθηκαν.

Σε όλη του τη ζωή αγωνίσθηκε για: το υποχρεωτικό του πολιτικού γάμου, τον χωρισμό Εκκλησίας και Πολιτείας, την κατάργηση της θανατικής ποινής, την ίδρυση του Παν/μίου Θεσσαλονίκης και της Αγροτικής Τράπεζας, την υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας, την απόδοση της γης στους καλλιεργητές της και την αποκατάσταση των προσφύγων, την προώθηση συνεταιριστικής οργάνωσης των εργατών και των αγροτών, την καθιέρωση της Κοινωνικής Ασφάλισης, και βέβαια την καθιέρωση της ανόθευτης απλής αναλογικής ως πάγιου εκλογικού συστήματος (που ακόμη δεν κατάφερε η χωρά μας να εφαρμόσει και πιστεύουμε είναι επί θύραις).

Θα παραθέσουμε μια φράση του Γεώργιου Παπανδρέου, παρότι ο Παπανδρέου εξέφραζε τον αστικό φιλελεύθερο χώρο, συνόψισε πολύ παραστατικά την προσφορά του σοσιαλιστή Παπαναστασίου στην πατρίδα και τη δημοκρατία, που είπε: «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επραγματοποίησεν εις την Ελλάδα το έθνος και το κράτος. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου εισήγαγεν εις αυτήν τον πνευματικόν και τον κοινωνικόν χαρακτήρα. Αποτέλεσε εγκαλλώπισμα του πολιτικού κόσμου της Ελλάδος. Ενάρετος όσον ουδείς. Με ευψυχίαν όσον ουδείς».

Επίσης αγωνίστηκε ο Παπαναστασίου σθεναρά και έκανε πρωτοποριακές προτάσεις για τα θέματα της γυναίκας και κυρίως το δικαίωμα της ψήφου. Αξίζει τον κόπο να ακούσουμε τι είπε για την υπεράσπιση των γυναικών στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το 1924:  «…Θα ήτο εντελώς άδικον από απόψεως ανθρωπίνων δικαιωμάτων να διαμφισβητηθεί απολύτως εις το ½ του πληθυσμού το δικαίωμά του να εκφέρη γνώμην επί των πολιτικών πραγμάτων, καθ’ ην στιγμήν προσφέρει και αυτό μεγάλας υπηρεσίας και υφίσταται μεγάλα βάρη και εν καιρώ ειρήνης και εν καιρώ πολέμου. Και όχι μόνον τούτο, αλλ’ ακριβώς, λόγω της ιδιοσυστασίας των γυναικών, η ανάμιξις αυτών ήθελε πολύ συντελέσει εις την διαφώτισιν ως προς τας αντιλήψεις της ζωής εις πολλά ζητήματα, ιδίως εις μερικά μέτρα αφορώντα την οικογένειαν, την μόρφωσιν και περίθαλψιν των παιδιών, κ.λ.π.» 

Εκεί όμως, που πρωτοστάτησε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν η προώθηση της Ειρήνης, της Διαβαλκανικής Συνεργασίας και της ιδέας μιας ευρωπαϊκής συνομοσπονδίας (της λεγόμενης «Πανευρώπης») πολύ πριν για την εποχή του και άλλα πολλά που δεν έχουν κατακτηθεί, ακόμη και σήμερα.

Οι διοργανωτές  -και πολύ σωστά- επέλεξαν το αντικείμενο αυτής της σημερινής Εκδήλωσης, να εντοπιστεί σε μια μόνο θεματική ενότητα «το Βαλκανικό όραμα των δύο Αρκάδων ΛΑΜΠΡΑΚΗ - ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ», θα κάνω προσπάθεια στο χρόνο που μου επιτρέπει η κλεψύδρα να αναφερθώ στα κύρια σημεία των σκέψεων και ιδεών που εμπνεύστηκε, αλλά και των ενεργειών, των δράσεων και των αποτελεσμάτων που κατάφερε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου γιαυτό που  σήμερα λέμε «όραμα» και είναι τόσο επίκαιρο, όσο ποτέ άλλοτε.

Και είναι κρίμα που αυτή την κρίσιμη εποχή για την χώρα μας στην προώθηση και επίλυση εθνικών και βαλκανικών προβλημάτων δεν υπάρχει ένας Αλέξανδρος Παπαναστασίου για να κάνει πράξη το όραμά του. Υπάρχει όμως  η ελπίδα η σημερινή πολιτική και πολιτειακή ηγεσία  που δίνει – με σύνεση και σοβαρότητα πρέπει να ομολογήσουμε- διπλωματικές μάχες για την επίλυση π.χ. του αγκαθιού του λεγόμενου «Σκοπιανού» ή «Μακεδονικού» ή την προώθηση της διαβαλκανικής συνεργασίας των χωρών, και είθε οι σημερινοί να πάρουν μαθήματα και ιδέες από τον Παπαναστασίου, ως ένα χρήσιμο πανεθνικό οδηγό για τις ενέργειες τους..             

        Αλλά ας έρθουμε στο θέμα μας.

  Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, χωρίς αμφιβολία υπήρξε συνειδητός ειρηνιστής και ένθερμος θιασώτης της ιδέας της συλλογικής πανευρωπαϊκής ασφάλειας. Και βέβαια αυτή η ιδέα του Παπαναστασίου στόχευε μεν σε όλη στην Ευρώπη (την «Πανευρώπη» που έλεγαν τότε), εντούτοις όμως ο ίδιος πίστευε ότι τα Βαλκάνια προσφέρονταν για να αποτελέσουν ένα πρώτο κύτταρο διακρατικής οργάνωσης σε περιφερειακό επίπεδο. Πάντα σε συνάρτηση με τα άμεσα συμφέροντα των λαών της περιοχής κατά τον μεσοπόλεμο και ταυτόχρονα η προαγωγή του μέσου της ειρήνης, σε ευρύτερη διεθνή κλίμακα. 

Δεν είναι τυχαίο στο 27^ο Συνέδριο Ειρήνης που έγινε το 1928 στη Γενεύη, ότι έγινε δεκτή η πρόταση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για μια Βαλκανική συνεννόηση, και μάλιστα  το Συνέδριο αυτό ανέθεσε στον ίδιο τον Παπαναστασίου την πραγματοποίηση της προτάσεώς του. Έτσι ο Έλληνας πολιτικός ανέλαβε να οργανώσει το 28^ο Συνέδριο Ειρήνης το 1929 στην Αθήνα, στο οποίο προήδρευσε. Το συνέδριο αυτό τελούσε υπό την προστασία του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου.

Θα ξεκινήσω με ένα απόσπασμα των απόψεων που εξέφρασε πολύ ενωρίς ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου από το βήμα του Διεθνούς Συνεδρίου για την Ειρήνη που έγινε το 1929, είπε τότε: : «Αι υφιστάμεναι μεταξύ των βαλκανικών λαών διαφοραί δεν είναι μεγάλαι ή άλυτοι, είναι δε πρόχειρα τα μέσα της ρυθμίσεως του τρόπου της δικαίας λύσεως αυτών… όταν τα βαλκανικά κράτη θα είναι λιγότερο χωρισμένα το ένα από το άλλο, όταν θα είναι μέλη ενός ευρύτερου οργανικού συνόλου, όταν το αίσθημα της αλληλεγγύης θα καλλιεργηθεί και όταν θα αναπτυχθεί μια βαλκανική κοινή γνώμη, θα βρεθεί το μέσο για να εκλείψουν οι διαφορές». Τα λόγια αυτά ηχούν ευχάριστα και παιδαγωγικά σήμερα στα αυτιά μας ως ένα σάλπισμα που ακούστηκε πολύ νωρίτερα από τον Ρήγα Φεραίο και πολύ αργότερα από τον Γρηγόρη Λαμπράκη.

Με εργώδεις προσπάθειες του Αλέξανδρου Παπαναστασίου αποφασίστηκε να ξεκινήσουν οι Βαλκανικές Διασκέψεις με την πρώτη να γίνεται στην Αθήνα το Οκτώβριο του 1930 και έληξε στους Δελφούς, όπου έγινε ομόφωνα δεκτή η Αρχή της Βαλκανικής Ενώσεως, ιδέα «όραμα» και ιδανικό του Παπαναστασίου «για ένα συνασπισμό ανεξάρτητων εθνών, μέσα στα πλαίσια και το πνεύμα της Κοινωνίας των Εθνών…»

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου επεδίωξε σε όλες Βαλκανικές Διασκέψεις που θα αναφερθώ συνοπτικά παρακάτω, να εντοπίσει την σκέψη του στη δημιουργία μιας Ομοσπονδίας Βαλκανικών λαών. Οραματίστηκε την διαβαλκανική ενσωμάτωση να είναι άμεσα συναρτημένη με την διερεύνηση των σκοπών και του έργου των επόμενων του Συνεδρίου των Δελφών Βαλκανικών Διασκέψεων. Έτσι βλέπουμε ότι από το 1930 και μετά έγιναν τέσσερις Διασκέψεις. Η πρώτη Βαλκανική Διάσκεψη έγινε στην Αθήνα και στους Δελφούς, στο Κέντρο των Αμφικτιονιών υπό την αιγίδα της Δελφικής Ιδέας, όπου απηύθυνε  και χαιρετισμό ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, Στη συνέχεια οι Διασκέψεις έγιναν στην Κωνσταντινούπολη, το Βουκουρέστι και τη Θεσσαλονίκη, όπου  συμμετείχαν αντιπρόσωποι από έξι χώρες των Βαλκανίων, την Αλβανία, την Βουλγαρία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ρουμανία, την Τουρκία και την Ελλάδα. Οι Διασκέψεις αυτές μπορεί να είχαν ανεπίσημο χαρακτήρα αλλά ήταν ουσιαστικές, γιατί οι εθνικές αντιπροσωπείες είχαν μεγάλη σοβαρότητα με την παρουσία πανεπιστημιακών, ειρηνόφιλων οργανώσεων και πολιτικών ανδρών σε συνεννόηση με τις εθνικές κυβερνήσεις της εποχής. Οι Διασκέψεις αυτές είχαν και διεθνές κύρος καθόσον έγιναν υπό την αιγίδα του Κοινωνίας των Εθνών, του Διεθνούς Γραφείου Ειρήνης, του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας κ.ά.

Σε αυτές τις Διασκέψεις διατυπώθηκαν οι βασικές θέσεις του έλληνα πολιτικού και  οι σκοποί των Βαλκανικών Διασκέψεων. Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα του Παπαναστασίου ιδιαίτερα σε αυτή του Βουκουρεστίου το 1932, που είπε: «Με την Ένωση επιθυμούμε να εξασφαλίσουμε με μόνιμο τρόπο την ειρήνη στον τόπο μας, …να γίνομαι δυνατοί- όχι με την δύναμη των όπλων- για να κάνουμε σεβαστά τα δικαιώματά μας. Επιθυμούμε να σταματήσουμε τις επεμβάσεις των ξένων κρατών στις εσωτερικές μας υποθέσεις και να καταπνίξουμε  τον εθνικό εγωισμό των διαφόρων βαλκανικών εθνών… Το σύνθημα «τα Βαλκάνια τους Βαλκανικούς λαούς» έχει τούτο το νόημα…, κλπ κλπ», Λόγια του μεγάλου ανδρός που σήμερα είναι διδακτικά σε αντίστιξη με άλλα μεγάλα και κούφια λόγια όπως π.χ. «η Ελλάδα στους Έλληνες» ή «η Τουρκία στους Τούρκους» που δεν έχει δυστυχώς σταματημό στις χώρες των Βαλκανίων,  από τις λογής εθνικιστικές κορώνες που δηλητηριάζουν από καιρού εις καιρόν τις σχέσεις των χωρών μας….

Όμως αυτό το καλό και ελπιδοφόρο κλίμα που ξεκίνησε με αυτές τις Διασκέψεις, μετά το 1933 αρχίζουν να το σκεπάζουν σύννεφα απογοήτευσης, καθόσον τα κράτη της Βαλκανικής περνούσαν μεγάλη πολιτική κρίση.

Μετά το 1933 ο κοινοβουλευτισμός είχε σχεδόν καταλυθεί, υπήρχε λογοκρισία και στον διεθνή ορίζοντα ήταν έκδηλα τα προμηνύματα της θύελλας που οδήγησε στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η Ε΄ Βαλκανική Διάσκεψη δεν συγκλήθηκε ποτέ.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου πέθανε στις 17 Νοεμβρίου του 1936 χωρίς να δει να ολοκληρώνεται η βαλκανική συνεργασία και να πραγματοποιείται η ένωση των Βαλκανικών λαών. 

Ωστόσο, το «όραμα» του μεγάλου Αρκάδα ανδρός, είχε εν μέρει πραγματοποιηθεί. Και κυρίως από τις δικές του προσπάθειες. Είχε υπογραφεί πριν πεθάνει  το Σύμφωνο της Βαλκανικής Συνεννόησης στις 9 Φεβρουαρίου του 1934 στην Ακαδημία Αθηνών, από τους υπουργούς Εξωτερικών της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουμανίας. Είχε διάρκεια δύο ετών, με δυνατότητα ανανέωσης για πέντε και, στη συνέχεια, επτά χρόνια. Στόχος αυτής της πολυμερούς διακρατικής συμφωνίας, ήταν να διατηρηθεί η διασφάλιση των εσωτερικών συνόρων των χωρών της χερσονήσου του Αίμου. Πιο συγκεκριμένα, η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα, η Ρουμανία και η Τουρκία συμφώνησαν στην αμοιβαία προστασία των βαλκανικών συνόρων και στη μη σύναψη οποιασδήποτε συμφωνίας με κάποιο άλλο βαλκανικό κράτος που δεν αποτελεί μέρος της Σύμβασης, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των άλλων κρατών. 

Όμως να πούμε ότι μπορεί να μη καρποφόρησε τότε το δένδρο, αλλά οι ρίζες έμειναν και στους επόμενους χαλεπούς καιρούς. Και είναι άξιο να σημειωθεί ότι το Βαλκανικό Σύμφωνο επέζησε ως την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αποτέλεσε μια από τις βάσεις της εξωτερικής πολιτικής των τεσσάρων κρατών μελών. Ωστόσο έμεινε χωρίς πνοή, γιατί δεν φαίνεται να είχε απήχηση στους λαούς της Χερσονήσου, όταν έφθασε η στιγμή της μεγάλης κρίσης, με την επίθεση του Άξονα στα Βαλκάνια, όταν το Βαλκανικό Σύμφωνο δε λειτούργησε.

Έτσι, οι ιστορικές εξελίξεις κατέστησαν ανέφικτο να ολοκληρωθεί το όραμα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για τη δημιουργία μιας Συνομοσπονδίας των Βαλκανικών λαών. Οι προσπάθειες του Παπαναστασίου για βαλκανική συνεργασία δεν πρέπει να κριθούν από τα τότε αποτελέσματα. Το Βαλκανικό έργο του Αρκά Παπαναστασίου εντάσσεται στις ευρύτερες ειρηνιστικές προσπάθειες του Μεσοπολέμου, που όμως απέτυχαν, γιατί επεκράτησαν οι εθνικιστικές τάσεις.

Σήμερα είναι ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε, να εντρυφήσουμε στις αρχές, τις ιδέες και προτάσεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για να γίνει πραγματικότητα, έστω και μετά 90 χρόνια (1928-2018), το «Βαλκανικό όραμα» και έχουμε όλοι υποχρέωση να συμβάλουμε. Πέραν της οφειλόμενης τιμής κι ευγνωμοσύνης στον μεγάλο Αρκάδα Ειρηνιστή, Ανθρωπιστή και Πολιτικό, του χρεωστούμε και χάριτες για τις πολύ μεγάλες παρακαταθήκες που μας άφησε.

Σας ευχαριστώ