Για να μη ξεχνάμε. Πρωτοπόροι γιατρίνες.

Πρωτοπόροι γιατρίνες

Από την Παναγιωτάτου στη Σαμάρ

Ποιες είναι αυτές; Θ’ αναρωτιούνται οι αμαζόνες του Ιντερνετ.

Δεν τις κακίζω. Δικό μας χρέος η συντήρηση της μνήμης. Κι ας μην έχουν περάσει τόσα χρόνια από την πρώτη νίκη. Και ας είναι πια βέβαιο ότι όπως γινόταν πάντα στην οικονομική κρίση από την ανεργία και την επιστροφή στο σπίτι περνούν πρώτες οι γυναίκες.

Ήταν μόλις το 1950 όταν η Αγγελική Παναγιωτάτου μετά από πετυχημένη καριέρα στο εξωτερικό κατάφερε να γίνει η πρώτη γυναίκα γιατρός αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, αφού είχε προηγηθεί το 1947, η αναγόρευσή της σε πρώτη καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Για να φθάσει ως εκεί χρειάστηκε να διαρρήξει πολλά άβατα, αφού στην ίδια ανήκει και η τιμή της πρώτης αποφοίτου, αλλά και της πρώτης υφηγήτριας Ιατρικής στη χώρα μας.

Μπορεί σήμερα να θεωρείται φυσιολογική μια γυναίκα γιατρός - οι μαμές κι οι νοσηλεύτριες πάντα γυναίκες ήταν, λένε οι ανίδεοι- όμως και μέχρι πριν από 20 περίπου χρόνια υπήρχαν κάποιοι που φωναχτά ισχυρίζονταν ότι οι γυναίκες δεν είχαν θέση σε αυτό το «ανδρικό» επάγγελμα. Πολύ χειρότερα ήταν την εποχή της Παναγιωτάτου. Τότε μόλις είχε αρχίσει να προπαγανδίζεται από προοδευτικούς κύκλους η στοιχειώδης μόρφωση των γυναικών. Ο γιατρός Παναγιώτης Σοφιανόπουλος στην εφημερίδα "Σωκράτης" που εξέδιδε έγραφε "Οι άνδρες σας αγαπούν δια να τους μαγειρεύετε, να τους μπαλώνετε, να τους πλένετε. Δια να λέγουν εις τον κόσμον "Η δούλα μας, η σκλάβα μας". Οι άνδρες σας αγαπούν δια να τους κάνετε παιδιά, να τους συγυρίζετε τα σπίτια και να τους προσηκώνεσθε εμβαίνοντας. Αλλά ο "Σωκράτης» σας αγαπά για να αναθρέψετε ανθρώπους, δια να φωτίσετε το ανθρώπινον γένος." Είναι σαφές ότι ακόμη και αυτός ο φωτισμένος άνθρωπος έβλεπε τη μόρφωση της γυναίκας μόνο σε συνάρτηση με την ανατροφή των παιδιών. Και όμως ακόμη κι αυτές οι μετριοπαθείς απόψεις βρήκαν σκληρούς πολέμιους που διακήρυτταν ότι οι γυναίκες δεν είχαν ούτε το στοιχειώδες μυαλό για πέντε κολυβογράμματα κι ότι μόνο το σπίτι τους αρμόζει.

Στις 8 Μάρτη του 1887 κυκλοφορεί από την Καλλιρόη Παρέν το πρώτο φύλλο της "Εφημερίδος των κυριών" που έκανε πάταγο. Δε ζητούσε τίποτε περισσότερο από ισότητα στη δουλειά, την παιδεία, την ψήφο. Κι όμως αντιμετωπίστηκε με ύβρεις ή χλευασμό. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του Ροίδη (ναι, του προοδευτικού!! συγγραφέα της Πάπισσας Ιωάννας) που πιστεύοντας ότι μόνο τα νάζια κι οι ακκισμοί αρμόζουν στη γυναίκα, έγραφε στην "Ακρόπολη" "Γυνή σοβαρευομένη και στομφολογούσα προξενεί την αυτήν σχεδόν εντύπωσιν, ως να ηρέσκετο να επιδεικνύει μεγάλον γρόνθον"

Η Καλλιρόη Παρρέν του απαντάει. "Ημείς επιδιώκομεν την δια της εντίμου και αξιοπρεπούς εργασίας εξασφάλισιν του άρτου των γυναικών, αίτινες ένεκα του δεσεπιτεύκτου σήμερον καταστάντος του γάμου δι έλλειψιν προικός κινδυνεύουν να αποθάνουν της πείνης. Ενώ ο κύριος Ροίδης πιστεύει ότι δύο επαγγέλματα υπάρχουν διά τας γυναίκας: το της νοικοκυράς και το της εταίρας. Ώστε όλοι εσείς οι πατέρες και αδελφοί οι εντίμως ανατρέφοντες τας θυγατέρας σας αφού δεν έχετε χρήματα, αφού δεν έχετε προίκας ίνα αποκαταστήσετε αυτάς οικοκυράς ετοιμασθήτε δια το επάγγελμα το οποίον ο κ. Ροίδης θεωρεί ως μόνον κατάλληλον δια μη οικοκυράς γυναίκας."

Ας σημειωθεί ότι οι Ολυμπιακοί αγώνες του 1866 έγιναν χωρίς τη συμμετοχή γυναικών, παρ' ότι υπήρχαν αιτήσεις ενδιαφερομένων, ενώ οι πανεπιστημιακοί αντιδρούσαν στην είσοδο των κοριτσιών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ο πρύτανης Αντώνιος Χρηστομάνος (1897) διακήρυττε για τις γυναίκες φοιτήτριες «οφείλομεν να ανεχόμεθα αυτάς, αλλά και να μην τας ενισχύομεν δι υπερβολικής ενθαρρύνσεως.» ενώ και πολύ αργότερα το 1927 ο καθ Ιατρικής Κ. Μέρμηγκας υποστήριζε ότι «θα έπρεπε να αποκλείονται αι γυναίκες από της Πανεπιστημιακής παιδεύσεως». Κι ενώ αυτά συνέβαιναν στο Πανεπιστήμιο, τα ΤΤΤ προσλαμβάνουν με νόμο γυναίκες παρά τις αντιδράσεις βουλευτών, που ισχυρίζονταν ότι οι γυναίκες δε μπορούν να τηρήσουν το απόρρητο των συνδιαλέξεων επειδή είναι κουτσομπόλες!! Για να προσληφθούν όμως σαν τηλεφωνήτριες οι γυναίκες έπρεπε να έχουν πτυχίο διδασκαλίσσης και έπαιρναν μισθό 45 δρ που ήταν κατώτερος και από του κλητήρα. Και φυσικά, από τότε τα πρώτα θύματα της ανεργίας ήταν οι γυναίκες, αφού σε κάθε απόφαση απολύσεων η διαταγή όριζε να είναι απολύσεις "κατά προτίμησιν Θηλέων" ενώ η Εθνική Τράπεζα στο νέο της οργανισμό όριζε σαφώς ότι "γυναίκα υπάλληλος θεωρείται αυτοδικαίως παραιτηθείσα μόλις έλθει εις γάμον".

Σε αυτό το κλίμα η Αγγελική Παναγιωτάτου, μαζί με την αδελφή της Αλεξάνδρα, γράφτηκαν στην Ιατρική παρά τις διαμαρτυρίες του Πρύτανη και τους χλευασμούς των συναδέλφων τους. Χρειάζεται ειδική μελέτη για να κατανοήσουμε από πού αυτά τα δυο κορίτσια ενός κεφαλλονίτη εμπόρου και μιας αρχόντισσας άντλησαν τη δύναμη σε αυτή την εποχή ν’ ανοίξουν τόσο τα φτερά τους ενάντια στις προκαταλήψεις. Ας μην ξεχνάμε ότι στα Επτάνησα η τυπική κατάσταση για τα ευκατάστατα κορίτσια απεικονίζεται στη ζωή της Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η οικονομική άνεση της οικογένειας συνέβαλλε στην πρωτοπορειακή πορεία αυτών των κοριτσιών, αλλά δεν έφθανε. Δεν αρκούσε ούτε η αναμφισβήτητη διανοητική υπερεπάρκεια και η επιμέλεια. Η καλή κοινωνία ανεχόταν μόνο τις ξένες γλώσσες και το πιάνο σαν εφόδια μιας καλής συζύγου και μάνας, ενώ η φοίτηση στο Αρσάκειο δεν απέδιδε στα κορίτσια κανένα τίτλο σπουδών. Οι δυο αδελφές χρειάστηκε να φυλακιστούν στο δωμάτιο της γυναικός του επιστάτου για να εξεταστούν μετά ενδελεχή ερμηνεία του σχετικού νόμου (ο οποίος δεν απέκλειε σαφώς τα θήλεα) και να πάρουν απολυτήριο Γυμνασίου και δυνατότητα εγγραφής στο Πανεπιστήμιο, ενώ καθ’ όλα τα χρόνια των σπουδών τους οι δυο κοπέλες είχαν ν’ αντιμετωπίζουν καθημερινά τις θορυβώδεις αποδοκιμασίες των συμφοιτητών τους, που τις προέτρεπαν να επιστρέψουν στην κουζίνα.

Μετά το πτυχίο οι δυο αδελφές πήγαν στη Γερμανία για μετεκπαίδευση και κατέληξαν στην Αλεξάνδρεια, όπου η μεν Αλεξάνδρα πέθανε (μετά μακράν και επώδυνον νόσον), ενώ η Αγγελική πήρε ντοκτορά και γύρισε το 1908 στην Αθήνα, όπου παρά τις προκλητικές αντιδράσεις των καθηγητών, που σκόπιμα απουσίαζαν για να μην υπάρχει απαρτία, διορίστηκε η πρώτη υφηγήτρια στην Ελλάδα.

Όμως "Όταν ανήλθεν επί της έδρας δια να διδάξει, εσείσθη το καταπέτασμα του ναού του Ασκληπιού. Οι φοιτητές μαγκουροφόροι και μουστακαλήδες ωρύοντο από τα θρανία "Στην κουζίνα, στην κουζίνα" της εφώναζον και μολονότι είχε δικαίως αναγνωρισθεί η επιστημονική της αξία εκρίθη ως ακατάλληλος και επαύθη."

Η Ελλάδα έχασε έτσι μιαν αξιόλογη προσωπικότητα, γιατί η Παναγιωτάτου επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου έκανε λαμπρή σταδιοδρομία και άφησε εποχή με τις έρευνές της για τις τροπικές νόσους, που της εξασφάλισαν να τιμηθεί από την αιγυπτιακή κυβέρνηση (πρώτη γυναίκα και σε αυτό) με το παράσημο του Νείλου, και παράλληλα ανάπτυξε έντονη κοινωνική δραστηριότητα, ενώ ασχολήθηκε και με την λογοτεχνία και την ιστορία της Ιατρικής κατακτώντας βραβείο από την Ακαδημία Επιστημών του Παρισιού. Φρόντισε για την εξύψωση των γυναικών ιδρύοντας το «Κυριακάτικο σχολείο ελληνίδων», παιδικές εξοχές και τη «φιλολογική συντροφιά κυριών Αλεξανδρείας». Παρ’ ότι όσο τιμήθηκε στο εξωτερικό, τόσο λοιδωρήθηκε στην Αθήνα ποτέ δεν έπαψε να νιώθει ελληνίδα και όταν στα πλαίσια του Β Διεθνούς Συνεδρίου της Ιστορίας της Ιατρικής, μετά την ομιλία της για το «λοιμό του Θουκυδίδη» ο προεδρεύων την συνεχάρη σαν «σοφή γαλλίδα», εκείνη έλαβε τον λόγο για να υπενθυμίσει την ελληνικότητά της.

Σήμερα πολλοί υποστηρίζουν ότι ο φεμινισμός τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο έχει εξαντλήσει τους στόχους του, αφού η πλειοψηφία των γυναικών απολαμβάνει τις βασικές ελευθερίες και είναι στο χέρι της κάθε γυναίκας το να βρει τη δική της ταυτότητα και τη σχέση της με τον άντρα. Είναι λοιπόν άχρηστο ν’ ασχολούμεθα με τις πρωτοπόρους μορφές που μας άνοιξαν το δρόμο;

Μετά την συνεχιζόμενη επιβολή του ισλαμικού νόμου στο Ιράν με την ιστορική μητριαρχική παράδοση του ζωροαστρισμού, στο Αφγανιστάν ζούμε μια φρικιαστική επιστροφή στο Μεσαίωνα, αφού παρά την αμερικανική κατοχή και την υποτιθέμενη ήττα των φανατικών Ταλιμπάν η επιβολή του τσαντόρ και ο εγκλεισμός των γυναικών στο σπίτι συνεχίζονται. Το Δεκέμβρη του 2001 στο αμερικανόπνευστο Συνέδριο για την Ειρήνη στη Βόννη ο πρόεδρος Μπους χαιρετίζοντας την απελευθέρωση των αφγανίδων διόρισε για τη θέση του υπουργού γυναικείων υποθέσεων την δρ Σίμα Σαμάρ, μια μεσόκοπη γιατρό που κατά τη διάρκεια του καθεστώτος των Ταλιμπάν αρνήθηκε να πάψει να θεραπεύει γυναίκες ασθενείς και έγινε έτσι σύμβολο της αντίστασης. Η Σαμάρ ήταν η μία εκ των δύο γυναικών που τότε διορίστηκαν στο υπουργικό συμβούλιο της κυβέρνησης Καρζάι. Πριν καταλαγιάσουν τα χειροκροτήματα η Σαμάρ αποπέμφθηκε με την ψευδή καταμήνυση της βλασφημίας !! επειδή οι νέοι ηγέτες δεν ανεχόντουσαν τη γυναικεία παρουσία στην κυβέρνηση ούτε σαν σύμβολο. Σήμερα η Σαμάρ ζει σε καθεστώς τρόμου. Περιβάλλεται από σωματοφύλακες και κυκλοφορεί με βαν που έχει σκοτεινά τζάμια, κάτι που δεν έκανε τα 23 χρόνια που ζούσε με ανασφάλεια στο καθεστώς των Ταλιμπάν.

Η προοδευτική κυβέρνηση της Μαλαισίας αποφάσισε να τιμωρήσει μουσουλμάνες γιατρούς που "εξέταζαν" τους ασθενείς αγγίζοντάς τους μόνο με μολύβια, φοβούμενες ότι θα κατηγορηθούν από φανατικούς για μοιχεία, επειδή ο μουσουλμανικός νόμος θεωρεί ότι κάθε σωματική επαφή της γυναίκας με άντρα που δεν είναι ο σύζυγός της αμάρτημα. Την ίδια ώρα μια άλλη γιατρός η συγγραφέας Τασλίμα Νασρίν κατάφερε να διαφύγει στη Δύση υπό την απειλή φανατικών ισλαμιστών μετά όσα κατήγγειλε στο βιβλίο της "Ντροπή".

Στον 21o αιώνα οι τροπικές ασθένειες που πάσχιζε να νικήσει η πρωτοπόρος ερευνήτρια επιστρέφουν πιο απειλητικές με τη μορφή στελεχών βιολογικού πολέμου, ενώ και από παντού μας κυκλώνουν δυσοίωνα μηνύματα. Η ανεργία στρέφεται πρώτα κατά των γυναικών ειδικά περιόδους οικονομικής κρίσης. "Ενας εργαζόμενος ανα οικογένεια" είπε ο κος πρωθυπουργός. Κατα προτίμησιν ο άνδρας, θα βγουν πάλι να συμπληρώσουν.Τα διαζύγια αυξήθηκαν και στις μονογονεικές οικογένειες η γυναίκα συνήθως αναλαμβάνει το βάρος των παιδιών, ενώ ο πατέρας συνήθως ξαναπαντρεύεται ξεχνώντας τα παιδιά από τον προηγούμενο γάμο. Γυναίκες εξακολουθούν να κακοποιούνται και να βιάζονται, γυναίκες ζητιανεύουν θηλάζοντας στους παγωμένους δρόμους μας, γυναίκες θύματα πολέμου, γυναίκες θύματα λιμών, γυναίκες χωρίς νερό για να πιουν. Ποια μας μπορεί να εφησυχάζει; Ποια μπορεί να ισχυριστεί ότι ο αγώνας δικαιώθηκε, επειδή εκείνη τυχαίνει ν’ ανήκει στη μειοψηφία των προνομιούχων;

Ο φεμινισμός δεν είναι γυναικεία υπόθεση ακριβώς, όπως ο ρατσισμός δεν είναι υπόθεση μόνο των μαύρων. Αφορά τ' ανθρώπινα δικαιώματα που πρέπει όλοι άντρες και γυναίκες να περιφρουρούμε σε όποιο μέρος της γης κι αν παραβιάζονται.

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου