Η ουτοπία της ελευθερίας

Η ουτοπία της ελευθερίας

«Δεν πιστεύω σε τίποτα. Δεν ελπίζω σε τίποτα. Είμαι ελεύθερος.» έχει γραφτεί στον τάφο ενός από τους πιο διάσημους έλληνες συγγραφείς, του Νίκου Καζαντζάκη. Και νομίζω ότι τώρα, ανάμεσα τους νεκρούς, ίσως να είναι λεύτερος ο περήφανος αυτός κρητικός, γιατί φυσικά κανείς ζωντανός δε μπορεί με σιγουριά να πει τούτη τη μεγάλη κουβέντα, που όμως γίνεται παντιέρα για κάθε χρήση.

Ποιος όμως μπορεί να πει ότι κατάφερε να κερδίσει κάποιες στιγμές Ελευθερίας; Σίγουρα οι περισσότεροι νιώθουμε λεύτεροι στα όνειρά μας. Όταν κοιμόμαστε είμαστε όπως θα θέλαμε νάμαστε, δρούμε πέρα από κάθε προσδοκία μας, τίποτε δεν είναι αδύνατο… στα όνειρά μας. Μα γιατί ο Φρόιντ τόσο σκληρά προσπάθησε να θεραπεύσει την ψυχή από την πορτούλα των ονείρων μας.

Η Τέχνη είναι μια άλλη διέξοδος στη λευτεριά. Ένας καλλιτέχνης είναι λεύτερος να ζήσει ξανά και ξανά, με πολλούς διαφορετικούς κάθε φορά τρόπους μέσα από τα δημιουργήματα της τέχνης του. Νιώθει λεύτερος σα θεός να δημιουργήσει το δικό του σύμπαν. Το δυστύχημα είναι ότι κανείς καλλιτέχνης δε χωρά στο ίδιο του το σύμπαν. Να λοιπόν που η φαντασία δεν είναι παρά το σύνορο της ελέυθερής μας βούλησης.

Μερικοί λένε ότι ο έρωτας είναι ένα είδος λευτεριάς. Αλλά ο έρωτας παίρνει τόσα πρόσωπα και ειδικά το σεξ δημιουργεί περίεργες καταστάσεις που μάλλον μας σφιχτοδένουν παρά μας ελευθερώνουν.

Κάθε θρησκεία προσπαθεί να μας πείσει ότι αυτή είναι ο λυτρωτής μας από το φόβο του θανάτου και το βάρος των ανομημάτων μας. Όμως οι θρησκείες απαιτούν πλήρη υποταγή, που δε μπορεί να νοηθεί σαν πράξη ελευθερίας.  Γιατί πόσο ελεύθερος μπορεί να νιώθει ο δούλος του θεού;

Η Ιστορία μας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πάντοτε έπαιζε το παιχνίδι αφέντης – δούλος. Πάντοτε κάποιοι κυβερνούν και φτιάχνουν νόμους, που κάποιοι άλλοι πρέπει να τους υπακούν, κάποιοι δουλεύουν σκληρά, ενώ κάποιοι άλλοι διαρκώς διασκεδάζουν.

Ακόμη και στην αρχαία Ελλάδα που είναι γενικά αποδεκτή σαν η πιο φιλελεύθερη περίοδος της αρχαιότητας, η δημοκρατία της Αθήνας δεν ήταν παρά μια ιμπεριαλιστική δύναμη στην οποία οι δούλοι έκαναν σκληρή δουλειά την ώρα που οι ελεύθεροι φιλοσοφούσαν γύρω από τις ιδέες της Ελευθερίας, της Ομορφιάς και της Αθανασίας. Βέβαια η δουλειά δεν ήταν τόσο σκληρή στην Ελλάδα όσο για παράδειγμα στη Ρώμη, γιατί κατά τους πολέμους εκείνη την εποχή καθένας μπορούσε να γίνει δούλος μετά από κάποια ήττα κι έτσι οι έλληνες μπορούσαν να διακρίνουν στο πρόσωπο του δούλου μια δυνατότητα του δικού τους πεπρωμένου, όπως στην οικονομική κρίση σήμερα καθένας μπορεί να γίνει άνεργος και άστεγος. Θυμηθείτε στην υπέροχη τραγωδία την εκάβη, βασίλισσα της Τροίας να θρηνεί το χάσιμο της λευτεριάς της μετά από το κούρσεμα της πόλης από τους Αχαιούς. Οι έλληνες συγγραφείς, έχοντας την ελευθερία της έκφρασης, ανέβασαν αυτό το έργο ακριβώς για να καταδικάσουν την ανελέητη καταστροφή της Ποτίδαιας από τη μητρόπολη Αθήνα. Οι αρχαίοι έλληνες βάδιζαν με γνώμονα την αίσθηση του μέτρου στη ζωή. Πίστευαν ότι ο άνθρωπος έχει όρια κι έτσι είναι αδύνατο να είναι πραγματικά ελεύθερος, Ακόμη και οι θεοί τους δε μπορούσαν ν’ αλλάξουν το πεπρωμένο, που στέκει πάνω απ’ όλα. Θυμηθείτε το δυστυχή Οιδίποδα. Ήταν ελεύθερος να κάνει ότι θέλει μέχρι που ανακάλυψε ότι είχε σκοτώσει τον πατέρα του και είχε παντρευτεί τη μάνα του, όπως ακριβώς προφήτευσαν οι χρησμοί και όσο αυτός δρούσε με λεύτερη τη βούληση! Φυσικά ο Οιδίποδας ένιωσε υπεύθυνος για ότι είχε συμβεί και είχε την ελευθερία να τυφλωθεί με τα ίδια του τα χέρια.

Πολλοί άνθρωποι πεθαίνουμε με την ελεύθερή τους βούληση πολεμώντας για κάποιες ιδέες. Μετά λίγα χρόνια η θυσία τους μοιάζει μάταιη. Τα πράγματα αλλάζουν και μεις βλέπουμε τα πράγματα με διαφορετικό βλέμμα. Έχουμε την ψευδαίσθηση ότι έχουμε ελευθερία επιλογής. Στην πραγματικότητα βασιλιάδες, στρατηγοί, πολιτικοί, άνθρωποι με την εξουσία του χρήματος και πάνω απ’ όλα κάποιοι απρόβλεπτοι παράγοντες κυβερνούν τη ζωή μας.

Σε κάθε πολιτικό σύστημα άνθρωποι σαν τα ερπετά σκαρφαλώνουν στην κορφή κι εύκολα καταφέρνουν να δηλητηριάσουν το δρόμο για την πρόοδο, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την ελευθερία. Φαίνεται πως η αναρχία είναι ο μόνος δρόμος για την κοινωνική ισότητα, αλλά καμιά κοινωνία δεν επιβιώνει στην αναρχία. Και η ελευθερία του ενός πάντα δεσμεύεται από τα σύνορα της ελευθερίας του άλλου.

Ο άνθρωπος πρέπει να επιζεί μέσα στα όριά του και αυτό είναι αντίθετο από την ίδια του τη θέληση. Ο άνθρωπος θέλει να ζει για πάντα, αλλά ο θάνατος υπάρχει για όλους μας. Ο άνθρωπος πρέπει να συμβιβάζεται κι έτσι προσπαθεί να δημιουργήσει μια κοινή ζωή στην οποία ο καθένας να μπορεί να εκφραστεί λεύτερα μέσα στα όρια της κοινωνικής ελευθερίας. Νιώθουμε ευτυχία μόνο αν αγγίξουμε την κορυφή των προσδοκιών μας.

Είμαστε όλοι ίσοι; Δεν είμαστε στα μάτια του θεού, που δημιουργεί όμορφους και άσχημους, έξυπνους και βλάκες, άρρωστους και υγιείς. Πρέπει όμως να είμαστε ίσοι μπροστά στους νόμους αλλά κι εδώ δεν είμαστε τις περισσότερες φορές. Λέμε ότι πετύχαμε αν η πλειοψηφία νιώθει λεύτερα. Να γιατί ψηφίζουμε στις εκλογές. Να γιατί πιστεύουμε ότι είναι το πιο αντιπροσωπευτικό πολιτικό σύστημα. Να γιατί διαδηλώνουμε ενάντια σε κάθε είδος ρατσισμού. Να γιατί απεργούμε ζητώντας περισσότερα χρήματα, λιγότερες εργάσιμες ώρες, περισσότερο ελεύθερο χρόνο και δουλειά για όλους. Να γιατί αγωνιζόμαστε για την ισότητα των γυναικών, την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, χωρίς το φόβο μιας πυρηνικής έκρηξης που θα εξαφανίσει τον πλανήτη μας, γιατί ελπίζουμε στην κοινή λογική που θα φέρει επιτέλους «την επί γης ειρήνη».

Θέλουμε να έχουμε δικαίωμα επιλογής σε κάθε ζήτημα. Όμως στ’ αλήθεια έχουμε; Ας πάρουμε ένα μικρό παράδειγμα. Οι άνθρωποι στη Δύση πρέπει να διαλέγουν όλη μέρα από το ρούχο που φορούν μέχρι το άρωμα του αποσμητικού τους. Μια απέραντη ποικιλία επιλογών απλώνεται μπροστά τους. Πόσο λεύτεροι όμως είναι να διαλέξουν αυτό που στ΄ αλήθεια επιθυμούν; Τις πιο πολλές φορές αγοράζουν, όχι ότι χρειάζονται, μα ότι τους επιβάλλεται μέσα απ’ τη διαφήμιση. Αγοράζουν φίρμες, υπογραφές, ταμπέλες, το όνειρο της επιτυχίας. Νιώθουν κουρασμένοι για να προσπαθήσουν ν’ ανακαλύψουν τις ανάγκες, τις προσδοκίες τους. Είναι τόσο βολικό το ν’ αγοράσεις ένα «one size» όνειρο μέσα από τη σαπουνόπερα. Μα είναι αυτό ελευθερία;

«Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία» είπε ο εθνικός μας ποιητής, Κάλβος. Και η επανάσταση μας είχε για λάβαρο το «Ελευθερία ή θάνατος». Και παιδεία, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σήμερα. Είναι μακρύς ο δρόμος προς τη Λευτεριά, που ποτέ δεν πρόκειται ν’ αγγίξουμε. Μα μοιάζει με ταξίδι στην Ιθάκη. Ένα μικρό βήμα προόδου κι ατέλειωτα σκαμπανεβάσματα. Ο λαός μας ποτέ δεν έπαψε ν’ αγωνίζεται  για τη λευτεριά. Επιζήσαμε μέσα από τόσους πολέμους, πρόσφατα γευθήκαμε ξανά την τυρρανία μιας δικτατορίας. Βέβαια το σήμερα μοιάζει πιο λαμπρό από το χθες. Όμως πόσο λεύτερη και ανεξάρτητη μπορεί να είναι μια μικρή φτωχή χώρα σαν την Ελλάδα; Απλό παράδειγμα. Η δορυφορική τηλεόραση μας φέρνει σε κάθε σπιτικό τον αμερικάνικο τρόπο ζωής, μας επιβάλει ξένες γλώσσες, νέους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς. Πόσο είμαστε λεύτεροι εμείς να βαρύνουμε για ν’ αντιστρέψουμε τη ζυγαριά; Πώς; Απλώς είμαστε λεύτεροι να προσπαθήσουμε.

Η Ελευθερία είναι μια ουτοπία. Όμως χωρίς αυτήν ο άνθρωπος δε γίνεται ν’ ανθίσει και ο πολιτισμός δεν είναι παρά ένα κούφιο όνομα.

Ανακοίνωση στο Διεθνές Συνέδριο της Union Mondial des Ecrivains Medecins (UMEM) στην Ουγγαρία Σεπτέμβρης 1990

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου