Η ουτοπία της Ελευθερίας

Η ουτοπία της Ελευθερίας

“Δεν πιστεύω σε τίποτα. Δεν ελπίζω σε τίποτα. Είμαι ελεύθερος” έχει γραφτεί στον τάφο ενός από τους πιο διάσημους έλληνες συγγραφείς, του Νίκου Καζατζάκη. Και νομίζω ότι τώρα, ανάμεσα στους νεκρούς, ίσως να είναι λεύτερος, ο περήφανος αυτός κρητικός, γιατί φυσικά κανείς ζωντανός δε μπορεί με σιγουριά να πει τούτη τη μεγάλη κουβέντα. Υπάρχει θεωρητικά μια στοιχειώδης αίσθηση ελευθερίας σε όσους ζουν σε ένα κράτος που δεν βρίσκεται υπό κατοχήν, σε όσους έχουν στοιχειώδη οικονομική αυτάρκεια, σε όσους δεν καταπιέζονται από θρησκευτικούς ή κοινωνικούς κανόνες. Από κει κι έπειτα ζούμε ισόβια στη φυλακή του ίδιου μας του εαυτού, που μας περιορίζει την ελευθερία με αδυναμίες σωματικές, γονιδιακές, ηθικές και πνευματικές.

Ποιος ανάμεσά μας μπορεί να πει πως τα κατάφερε να κερδίσει κάποιες στιγμές απόλυτης προσωπικής ελευθερίας; Σίγουρα οι περισσότεροι νιώθουμε λεύτεροι μόνο στα όνειρά μας. Όταν κοιμόμαστε είμαστε όπως θα θέλαμε νάμαστε, δρούμε πέρα από κάθε προσδοκία μας, τίποτε δεν είναι αδύνατο... στα όνειρά μας. Να γιατί ο Φρόιντ τόσο σκληρά προσπάθησε να θεραπεύσει την ψυχή από την Κερκόπορτα των ονείρων μας.

Η Τέχνη είναι μια άλλη διέξοδος στη λευτεριά. Ένας καλλιτέχνης είναι λεύτερος να ζήσει ξανά και ξανά, με πολλούς διαφορετικούς κάθε φορά τρόπους μέσα από τα δημιουργήματα της τέχνης του. Νοιώθει λεύτερος σα θεός να δημιουργήσει το δικό του σύμπαν. Το δυστύχημα είναι ότι κανείς καλλιτέχνης δε χωρά στο ίδιο του το σύμπαν. Να λοιπόν, που και η φαντασία δεν είναι παρά το σύνορο της ελεύθερής μας βούλησης.

Μερικοί λένε ότι ο έρωτας είναι ένα είδος λευτεριάς. Αλλά ο έρωτας παίρνει τόσα πρόσωπα και ειδικά το σεξ δημιουργεί τέτοιες περίπλοκες καταστάσεις, που μάλλον μας υποδουλώνουν, παρά μας λευτερώνουν.

Κάθε θρησκεία προσπαθεί να μας πείσει ότι αυτή είναι ο -μοναδικός μάλιστα- λυτρωτής μας από τον φόβο του θανάτου και το βάρος των ανομημάτων μας. Όμως όλες οι θρησκείες απαιτούν πλήρη υποταγή, που δε μπορεί να νοηθεί σαν πράξη ελευθερίας. Γιατί πόσο ελεύθερος μπορεί να νιώθει ο δούλος του οποιοδήποτε θεού;

Η Ιστορία μας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πάντοτε έπαιζε το παιχνίδι αφέντης – δούλος. Πάντοτε κάποιοι κυβερνούν και φτιάχνουν νόμους, που κάποιοι άλλοι πρέπει να τους υπακούν, κάποιοι δουλεύουν σκληρά για να απολαμβάνουν κάποιοι άλλοι. Ακόμη και στην αρχαία Ελλάδα, το Χρυσό αιώνα, στην πιο φιλελεύθερη περίοδο της αρχαιότητας, η δημοκρατία της Αθήνας δεν ήταν παρά μια ιμπεριαλιστική δύναμη, στην οποία οι δούλοι έκαναν σκληρή δουλειά την ώρα που οι ελεύθεροι πολίτες φιλοσοφούσαν γύρω από τις ιδέες της Ελευθερίας, της Ομορφιάς και της Αθανασίας. Βέβαια η δουλεία στην Ελλάδα δεν ήταν τόσο σκληρή, όσο για παράδειγμα στη Ρώμη, γιατί κατά τους πολέμους εκείνης της εποχής καθένας μπορούσε να γίνει δούλος μετά από κάποια ήττα κι έτσι οι έλληνες μπορούσαν να διακρίνουν στο πρόσωπο των δούλων μια δυνατότητα του δικού τους πεπρωμένου. Θυμηθείτε στην υπέροχη ομώνυμη τραγωδία την Εκάβη, βασίλισσα της Τροίας να θρηνεί το χάσιμο της λευτεριάς της από το κούρσεμα της πόλης από τους Αχαιούς. Οι αθηναίοι συγγραφείς, έχοντας κατοχυρώσει την ελευθερία της έκφρασης, ανέβασαν αυτό το έργο ακριβώς για να καυτηριάσουν την ανελέητη καταστροφή της Ποτιδαίας, από τη μητρόπολη Αθήνα.

Οι αρχαίοι έλληνες βάδιζαν με γνώμονα την αίσθηση του μέτρου στη ζωή. Πίστευαν ότι ο άνθρωπος έχει όρια κι έτσι είναι αδύνατον να είναι πραγματικά ελεύθερος. Ακόμη και οι θεοί τους δε μπορούσαν ν' αλλάξουν το πεπρωμένο, που στέκει πάνω απ' όλα. Θυμηθείτε τον δυστυχή Οιδίποδα. Ήταν λεύτερος να κάνει ότι θέλει, μέχρι που ανακάλυψε ότι είχε σκοτώσει τον πατέρα του και είχε παντρευτεί τη μάνα του, όπως ακριβώς προφήτευαν οι χρησμοί και όσο αυτός δρούσε.. με λεύτερη τη βούληση. Φυσικά ο Οιδίποδας ένιωσε υπεύθυνος για όσα είχαν συμβεί και είχε την ελευθερία να τυφλωθεί από τα ίδια του τα χέρια.

Πολλοί άνθρωποι ακόμη και σήμερα πεθαίνουν με την ελεύθερή τους βούληση πολεμώντας για κάποιες ιδέες, που μοιάζουν αθάνατες. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δυστυχώς σε λίγα χρόνια η θυσία τους μοιάζει μάταιη. Τα πράγματα αλλάζουν και μεις βλέπουμε τα πράγματα με διαφορετικό βλέμμα.

Έχουμε την ψευδαίσθηση ότι έχουμε ελευθερία επιλογής. Στην πραγματικότητα βασιλιάδες, στρατηγοί, πολιτικοί, άνθρωποι της εξουσίας, του χρήματος και πάνω απ' όλα κάποιοι απρόβλεπτοι παράγοντες κυβερνούν τη ζωή μας. Σε κάθε πολιτικό σύστημα άνθρωποι σαν τα ερπετά σκαρφαλώνουν στην κορφή κι εύκολα καταφέρνουν να δηλητηριάσουν το δρόμο για την πρόοδο, την ισότητα, την ελευθερία. Φαίνεται ότι η αναρχία είναι ο μόνος δρόμος για την κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, αλλά καμιά κοινωνία δεν επιβιώνει στο χάος της αναρχίας.

Ο άνθρωπος πρέπει να επιζεί μέσα στα όριά του. Και αυτό είναι αντίθετο από την ίδια του τη θέληση. Ο άνθρωπος θέλει να ζει για πάντα, αλλά ο θάνατος υπάρχει για όλους μας. Ο άνθρωπος πρέπει να συμβιβάζεται κι έτσι προσπαθεί να δημιουργήσει μια κοινή ζωή στην οποία καθένας μπορεί να εκφραστεί λεύτερα μέσα στα όρια της κοινωνικής ελευθερίας, που ορίζεται από την μη παραβίαση της ελευθερίας του συνανθρώπου μας. Νοιώθουμε ευτυχία μόνο αν ελπίζουμε στη δυνατότητα ν' αγγίξουμε την κορφή των προσδοκιών μας.

Είμαστε όλοι ίσοι; Δεν είμαστε στα μάτια του θεού, που δημιουργεί όμορφους και άσχημους, έξυπνους και βλάκες, άρρωστους και υγιείς. Πρέπει να είμαστε ίσοι μπροστά στο Δίκαιο και τους Νόμους, αλλά και δω δεν είμαστε τις περισσότερες φορές.

Λέμε ότι πετύχαμε την ελευθερία, αν η πλειοψηφία νιώθει λεύτερα. Να γιατί ψηφίζουμε στις εκλογές. Να γιατί πιστεύουμε ότι η Δημοκρατία είναι το πιο αντιπροσωπευτικό πολιτικό σύστημα. Να γιατί διαδηλώνουμε ενάντια στο απαρχάιτ και σε κάθε είδος ρατσισμού. Να γιατί απεργούμε ζητώντας περισσότερα χρήματα, λιγότερες εργάσιμες ώρες, περισσότερο ελεύθερο χρόνο, δίκαιη αντιμετώπιση. Να γιατί αγωνιζόμαστε για την ισότητα των γυναικών, την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, χωρίς το φόβο των πυρηνικών, γιατί ελπίζουμε στην κοινή λογική που θα φέρει επιτέλους την επί γης ειρήνη στην ταραγμένη μας εποχή.

Θέλουμε να έχουμε δικαίωμα επιλογής σε κάθε ζήτημα. Όμως στ' αλήθεια έχουμε; Οι άνθρωποι στη Δύση πρέπει να διαλέγουν συνεχώς από το ρούχο που φορούν μέχρι το άρωμα του αποσμητικού τους. Μια απέραντη ποικιλία επιλογών απλώνεται μπροστά τους. Πόσο λεύτεροι όμως είναι να διαλέξουν αυτό που στ' αλήθεια επιθυμούν; Τις πιο πολλές φορές αγοράζουν όχι ότι χρειάζονται αλλά ότι τους επιβάλλεται μέσα από τη διαφήμιση. Αγοράζουν φίρμες, υπογραφές, ταμπέλες με τ' όνειρο της επιτυχίας. Νιώθουν τόσο κουρασμένοι για να προσπαθήσουν ν' αποκαλύψουν τις πραγματικές τους ανάγκες, τις επιθυμίες τους και παραδίδονται δίχως όρους στους κανόνες της αγοράς. Είναι τόσο βολικό το ν' αγοράσεις ένα one size όνειρο μέσα από τη σαπουνόπερα. Όμως είναι αυτό ελευθερία;

“Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία” είπε ο εθνικός μας ποιητής. Και η Επανάσταση μας είχε σα λάβαρο το “Ελευθερία ή Θάνατος”. Και Παιδεία θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σήμερα. Είναι μακρύς ο δρόμος για τη Λευτεριά, που ποτέ δεν πρόκειται ν' αγγίξουμε. Μα μοιάζει με ταξίδι στην Ιθάκη. Ένα μικρό βήμα προόδου κι ατέλειωτα πισωγυρίσματα.

Ο λαός μας ποτέ δεν έπαψε ν' αγωνίζεται για τη Λευτεριά. Επιζήσαμε μέσα από τόσους πολέμους, γευτήκαμε την τυραννία της δικτατορίας και σήμερα περνάμε τη σκλαβιά της Οικονομικής κρίσης.

Σε μια παγκοσμιοποιημένη χρεοκοπημένη εποχή που μας επιβάλει ξένες γλώσσες, νέα ήθη, νέους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, πόσο λεύτεροι μπορούμε να νοιώθουμε στην Ελλάδα; Πόσο λεύτεροι είμαστε ν΄αντιδράσουμε σε όσα μας επιβάλουν; Πόσο λεύτεροι να βαρύνουμε αντιστρέφοντας τη ζυγαριά της Ιστορίας; Πώς;

Είμαστε απλώς λεύτεροι να προσπαθήσουμε για ακόμη μια φορά. Ακόμη και αν αποτύχουμε. Γιατί η Ελευθερία μπορεί να είναι μια ακόμη ουτοπία. Όμως χωρίς αυτήν ο άνθρωπος δε γίνεται ν' ανθίσει και ο πολιτισμός δεν είναι παρά ένα κούφιο όνομα.

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου