Με αφορμή το Metchnikov σε carte postal του 1915

Με την ευκαιρία μιας κάρτας

ΙΛΙΑ ΙΛΙΤΣ ΜΕΤΣΝΙΚΟΦ

(1845-1916)

      Θα μπορούσατε να φανταστείτε τη φωτογραφία ενός αξιοσέβαστου γιατρού ερευνητή, τιμημένου με Νόμπελ το 1908 για τη μελέτη του στη Φαγοκύττωση να κυκλοφορεί, όσο ζούσε, σε καρτ ποστάλ; Χωρίς την αναγκαία αναγνώριση, που συνοδεύει αργότερα πχ τον Αϊνστάιν να βγάζει τη γλώσσα σε αφίσες!

     Το 1990 ψάχνοντας τις παλιές φωτογραφίες του πατέρα μου, ανάμεσα στις οποίες βρήκα το εξώφυλλο για το βιβλίο μου, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Γκοβόστη “Ο Παππούς από την Οντέσα” είδα -με μεγάλη μου έκπληξη- (σταλμένη το 1915 από τη Μόσχα σε καρτποστάλ) την οικογενειακή φωτογραφία του Μέτσνικοφ και δημοσίευσα σχετικά στο περιοδικό “Κασταλία” τεύχος 101 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1990) με το ψευδώνυμο Τάκης Λίτσας. Ο Γιάννης Γκοβόστης μου ζήτησε την κάρτα και τη χρησιμοποίησε διαμορφωμένη έγχρωμα -δυστυχώς χωρίς την ενδεικτική για τον απεικονιζόμενο επιγραφή στο κάτω δεξιό μέρος της- σε επανέκδοση ντοντογιεφκτικού μυθιστορήματος -ίσως “οι δαιμονισμένοι” των εκδόσεών του- . Όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις η πρωτότυπη φωτογραφία δε μου επεστράφη ποτέ και επειδή αν και έψαξα δεν τη βρήκα να κυκλοφορεί πουθενά στο Διαδίκτυο χρησιμοποιώ την κακή σε ποιότητα εκτύπωση από την “Κασταλία”

            Φαίνεται ότι και για την Επιστήμη καθείς γεννιέται κάτω από το αστέρι του. Γιατί πώς να εξηγήσεις το γεγονός ότι μεθοδικοί ερευνητές, που ρισκάρησαν τη ίδια τους τη ζωή ή έγιναν μάρτυρες των ερευνών του πχ Τυιγιέ, βούλιαξαν στην αφάνεια, ενώ αντίθετα παρορμητικοί και ευφάνταστοι τυχοδιώχτες δοξάστηκαν και τ' όνομά τους χαράχτηκε στη μνήμη των ανθρώπων ανεξίτηλα;

   Μελετώντας την βιογραφία του καταξιωμένου πια Μέτσνικοφ ανακαλύπτουμε με έκπληξη ότι στη θέση του σχολαστικού ερευνητή αποκαλύπτεται ένας ντοστογιεφσκικός ήρωας. Αυτός ο ρωσσοεβραίος τσαλαβουτούσε από την εφηβεία του στο τέλμα της επιστήμης με τη χάρη ενός ελέφαντα. Φοιτητής ακόμη στο Πανεπιστήμιο του Χάρκοβ έγραφε επιστημονικές μελέτες στο πόδι, παίζοντας με το μικροσκόπιο του στα διαλείμματα των επαναστατικών και αθεϊστικών του κηρυγμάτων, μελέτες που έσπευδε πανικόβλητος να αποκηρύξει μόλις ανακάλυπτε τα χονδροειδή τους λάθη.

      Ο Μέτσνικοφ πίστευε στον εαυτό του και κατηγορούσε όλο τον κόσμο που δεν διέκρινε το βάθος της μεγαλοφυΐας του. Καυγάδιζε με τους καθηγητές του κι ανάμεσα σε κρίσεις πονοκεφάλου του σχεδίαζε αυτοκτονίες. Κατηγορώντας τη Ρωσία για ερευνητική πτώχευση έτρεξε στη Γερμανία, μα και κει δεν τα κατάφερε να στεριώσει. Το μόνο που αποκόμισε ήταν ένα αντίτυπο της θεωρίας του Δαρβίνου που τον κατέπληξε κι έγινε θρησκεία του. Από τότε βάλθηκε ν' αποδείξει με αλλόκοτα πειράματα τη θεωρία της επικράτησης του ισχυρότερου στη φύση.

     Στα 23 του παντρεύτηκε τη Λιουντμίλα Φιοντόρεβα, μια φυματική κοπέλα που έζησε πλάι της τέσσερα δυστυχισμένα χρόνια. Μαζί της γύρισε όλη την Ευρώπη γυρεύοντας τη γιατρειά κι άρχισε στο τέλος να τη συντροφεύει στην ανακούφιση της Μορφίνης, μια προσφιλή συνήθεια των διανοούμενων της εποχής. Με το θάνατό της το 1863 πάσχισε ν' αυτοκτονήσει από υπερβολική δόση Μορφίνης, μα στάθηκε τυχερός και γλίτωσε σαν από θαύμα. Ρίχτηκε με τα μούτρα στα πειράματα και να που η τύχη φάνηκε να του χαμογελά. Διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οδησσού και παντρεύτηκε την Όλγα Ντελοκοπύτοβα, μιαν όμορφη, έξυπνη και προπάντων πλούσια δεκαπεντάχρονη, που γλύκανε τη ζωή του.

     Το 1883 εντυπωσιάστηκε από τις ανακαλύψεις των Παστέρ και Κωχ και καταπιάστηκε με τη μελέτη των μικροβίων. Μετακόμισε στη Σικελία, όπου ανάμεσα στ' άλλα παραμύθια του έλεγε θεωρίες, ξετυλίγοντας το κουβάρι των ερευνών των Παστερ- Κωχ και κατασκοπεύοντας στο στομάχι των σπόγγων κάποια αμοιβαδοειδή κύτταρα που καταβρόχθιζαν ότι τους πρόσφερε.

    Δε χρειάστηκε πολύ για να πεισθεί ότι αυτά τα κύτταρα είναι όμοια με τα δικά μας Μακροφάγα, που τα φαντάστηκε σα μικρούς σταυροφόρους. Δίχως πολλά πειράματα έσπευσε στη Βιέννη να διακηρύξει την πίστη του σε αυτά τα κύτταρα, που βάφτισε Φαγοκύτταρα.

     Οι γιατροί τον άκουγαν έκπληκτοι από τη Βιέννη ως την Οδησσό να προπαγανδίζει τα νέα αυτά κύτταρα που θα μας σώσουν από τα μικρόβια και να σκαρφίζεται τρόπους για να τα γυμνάσει. Οι επιτυχίες του Παστέρ ευαισθητοποίησαν το λαό της Οδησσού και προσμένοντας θαύματα, σαν κι αυτά του Παστέρ με τη Λύσσα, του ίδρυσαν ένα Ινστιτούτο για να γυμνάζει άνετα τα Φαγοκύτταρά του. Όμως ο Μέτσνικοφ δεν ήταν παρά φυσιοδίφης.

-Εγώ είμαι απλός θεωρητικός! Διαμαρτυρήθηκε κι ανέθεσε στο Γκαμαλέγια να εκπαιδευτεί βιαστικά στο Παρίσι και ν' αναλάβει την παραγωγή των εμβολίων για τον Άνθρακα και τη Λύσσα στη Οδησσό. Αυτός αποτραβήχθηκε στα δικά του πειράματα μέχρι που οι ανήσυχοι κάτοικοι της Οδησσού άρχισαν να τον πετροβολούν γιατί πολλές χιλιάδες από τα πρόβατά τους πέθαναν από το εμβόλιο του Άνθρακα, που παρήγαγε το εργαστήριό του.

     Έτσι στράφηκε ξανά στο Παρίσι με την οικονομική άνεση που του εξασφάλισε ο θάνατος του πεθερού του κι έθεσε τις θεωρίες του στην υπηρεσία του Ινστιτούτου Παστέρ. Και -ω του θαύματος!- ο πατριάρχης των Μικροβιολόγων, ο Παστέρ, του άνοιξε την αγκαλιά του. Και τότε άρχισε ένας καυγάς ανάμεσα στον Μπέριγκ και το Μέτσνικοφ γα το ποιος από τους δυο, το αίμα ή ατ Φαγοκύτταρα, μας προστατεύουν από τα μικρόβια. Ο Σολομώντας της Μικροβιολογίας δεν είχε γεννηθεί ακόμη και οι δυο ερευνητές κατανάλωναν όλες τους τις δυνάμεις σε υβριστικά σχόλια. Όμως αυτοί ακριβώς οι καυγάδες προκάλεσαν τόσο σοβινισμό, που πολλοί νέοι βοηθοί έτρεξαν να συμπαραταχθούν στον αγώνα του για τα Φαγοκύτταρα και ν' αναλάβουν τη λάντζα των παράφορων πειραμάτων του, συχνά με κίνδυνο της ζωής τους. Ανάμεσα από αυτούς τους νεαρούς ξεπήδησαν ερευνητές, όπως ο Μπορντέ, που συνέβαλαν και πρακτικά στην πρόοδο της επιστήμης.

    Με τη γέννηση του 20ου αιώνα ο Μετσνικοφ καταξιώθηκε. Καταπιάστηκε πια να περιγράφει τις αναμνήσεις του με ύφος, που θα ζήλευε και ο Φλομπέρ. Τα έργα του “Οι ιδρυτές της σύγχρονης Ιατρικής Παστέρ-Λίστερ- Κοχ”, “Σελίδες αναμνήσεων”, “Εκλεκτά έργα Βιολογίας” “Επιστολές”, “ Ακαδημαϊκή Συλλογή έργων” δεν είναι παρά πραγματείες που να στηρίζουν τη θεωρία του.

     Αυτός που στα νιάτα του είχε αποπειραθεί άπειρες φορές να αυτοκτονήσει, στα γεράματά του ανακάλυπτε ότι η ζωή είναι ωραία και βάλθηκε να μελετά τα γηρατειά και το θάνατο με τρόπους μυστικιστικούς. Καταδίκασε την εντερική χλωρίδα σαν υπεύθυνη για τα γηρατειά και βάφτισε το Γαλακτοβάκιλλο ελιξίριο της νιότης.

     Τις θεωρίες του για την ορθοβίωση περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο στα βιβλία του “Η φύση του ανθρώπου” 1904 και “Μελέτες πάνω στην καταλληλότητα” 1907. Συναρπαστικό είναι και το “Δοκίμιο πάνω στο πρόβλημα της καταγωγής των ειδών” 1876, ενώ στο “Σαράντα χρόνια έρευνα για μια λογική κοσμοθεωρία” 1913 βάλλει κατά των θρησκόληπτων, μυστικιστικών και ιδεολογικών απόψεων κρατώντας για τον εαυτό του το βάθρο του ορθολογιστή.

      Ας μη ξεχνάμε ότι η εργασία του “Ανοσία έναντι των λοιμωδών νόσων” 1901 του έδωσε το 1908 το βραβείο Νόμπελ μαζί με τον Έρλιχ.

      Ο Μέτσνικοφ πέθανε στο Παρίσι δικαιωμένος και η μνήμη του διασώζεται χάρη και στο ομώνυμο Ινστιτούτο στην Οδησσό, που συνέχισε με μεγάλη επιτυχία τα πειράματά του θεραπεύοντας τις μικροβιακές λοιμώξεις με Φάγους και όχι με Αντιβιοτικά, καθ' όλη τη σοβιετική περίοδο. Οι γενιές μιλούν πια με θαυμασμό για τον αλλοπρόσαλο ερευνητή. Ίσως γιατί η πρόοδος δε στηρίζεται μόνο σε δογματικούς επίμονους πειραματιστές, όπως ο Κοχ, μα και σε ευφάνταστους ονειροπόλους, όπως ο Μέντσνικοφ. Ίσως γιατί το παραμύθι μπολιάζει πάντα τα γόνιμα μυαλά και χαράζει μονοπάτια, που αγγίζουν θεαματικά το Μέλλον.

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου