Από τον Ιπποκράτη στον Ευαγγελιστή Λουκά

Από τον Ιπποκράτη στον Ευαγγελιστή Λουκά

Γιατροί «Ισόθεοι»

“Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή, ο δε καιρός οξύς, η πείρα σφαλερή, η δε κρίσις χαλεπή».

Η πολυθρύλητη αρχή των «Αφορισμών» του Ιπποκράτη θα μπορούσε να περιέχονται σε οποιοδήποτε φιλοσοφικό κείμενο της χρυσής εκείνης εποχής, που οι γιατροί ήταν ισόθεοι, γιατί ήταν και φιλόσοφοι. 

Ο πατέρας της Ιατρικής μας άφησε κληρονομιά 59 συγγράμματα, που κατά τον Haeser ανήκουν στα κλασσικά λογοτεχνικά κείμενα. Γιατί τα Ιπποκρατικά δεν είναι μόνο το θεμέλιο της επιστημονικής σκέψης στην Ιατρική: «Ο λεκτικός αυτών χαρακτήρ θέλγει μεγάλως δια της ενεργούς βραχυλογίας, ηνωμένης μετά διαυγούς παραστάσεως των πραγμάτων, ιδίως δε δια της χάριτος εκείνης, ήτις φαίνεται ότι υπήρξεν ο φυσικός κλήρος της ιωνικής γλώσσης. Ο Ιπποκράτης, καίπερ δωριεύς κατά γένος, μετεχειρίσθη την Ιωνικήν διάλλεκτον» αναφέρει ο Κάρολος Μύλερ στο «Περί ιατρικής φιλολογίας» κεφάλαιον της «Ιστορίας της ελληνικής φιλολογίας».

Και είναι πια γενικά παραδεκτόν ότι κείμενα σαν τον «Ιπποκράτειο Όρκο» ή έργα όπως το «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» αποτελούν μαρτυρίες της αρχαϊκής πεζογραφίας και σταθμό της αρχαίας ελληνικής πεζογραφίας. Γιατί στην εποχή που δεν υπήρχαν σύνορα στη γνώση -γνώση που στις μέρες μας κομματιάστηκε σε πεδία και μηχανοποιήθηκε, ο λόγος είχε βαρύτητα σε κάθε κείμενο και ο φιλόσοφος ήταν και λογοτέχνης.

Εκτός από τα γενικά κείμενα της Ιπποκρατείου συλλογής, δηλαδή τον περίφημο «Όρκο», τον «Νόμο», το «Περί αρχαίης Ιατρικής», «Περί τέχνης», «Περί ευσχημοσύνης», τις «Παραγγελίες» και τους «Αφορισμούς» διασώζονται και δύο λόγοι : οι «περί μανίας» και ο «Επιβώμιος». Ο δεύτερος, που είναι η επίκληση του Ιπποκράτη προς τους Θεσσαλούς να υπερασπιστούν την Κω από τους Αθηναίους, που την απειλούσαν, έχει τόση θέση ανάμεσα στα ιατρικά συγγράμματα, όση και οι λόγοι του Λυσία ή του Ισοκράτη.

Εντυπωσιακό είναι ότι χάρη σε αυτή τη μεσολάβηση, η Κως γλίτωσε το σίγουρο αφανισμό, αποδεικνύοντας την αναγκαιότητα του έμπρακτου ενδιαφέροντος του γιατρού για την τύχη της πολιτείας. Τούτος ο πολιτικός λόγος του Ιπποκράτη βρίσκεται στο «περί αέρων, υδάτων και τόπων» σύγγραμμα, όπου πιο κάτω ισχυρίζεται ότι η δειλία των ασιατικών λαών δεν είναι αποτέλεσμα μόνο του κλίματος, μα και του δεσποτικού τους πολιτεύματος.

Λόγο πρεσβευτικό έγραψε και ο Θεσσαλός γιος του Ιπποκράτη, και πιθανός συγγραφέας μερικών Ιπποκρατικών κειμένων «προς τους Αθηναίους».

Για τον Θεσσαλό, ο Γαληνός με οργή αναφέρει:

«Ο Θεσσαλός, ο εκμανείς, ο εν τω γυναικωνίτιδι τρεφώμενος, υπό πατρί μοχθηρώς έρια ξαίνοντι, κακός κακώς ετόλμα λέγειν Ιπποκράτην, ο τοσούτω επαίων της τέχνης, όσον όνος της λύρας, ο τη μιαρά και βαρβάρω αυτού φωνή τολμήσας και τοις «Αφορισμοίς» αντιλέγεις, ασχημοσύνην ασχημονήσας μεγίστην»!

Γαληνός

Είναι πολύ διασκεδαστικό και διδακτικό συνάμα να παρακολουθήσουμε με πόσο πάθος ένας ιδιοφυής γιατρός, σαν το Γαληνό, εκφράζεται κατά συναδέλφου, νεκρού εδώ και τόσες δεκαετίες. Ειδικά η περί όνου που παίζει λύρα παρομοίωση, μας φέρνει στο νου την ατέλειωτη αλυσίδα από ανταλλαγές ύβρεων μεταξύ συναδέλφων, που αντιδικούν γύρω από την επιστήμη ή τον πελάτη!

Όπως διακρίνεται από το μικρό αυτό απόσπασμα, ο Γαληνός δεν είναι ο συγγραφέας ενός ψυχρού επιστημονικού συγγράμματος, αλλά ο άνθρωπος που χαίρεται να εκφράζει τα πάθη του με τις λέξεις. Άλλωστε ο Γαληνός αρχικά είχε στραφεί στη μάθηση της Φιλοσοφίας «ύστερον όμως του πατρός ονείρασι εναργέσι προτραπέντος, επί την της Ιατρικής άσκησιν αφικνόμεθα». Η ίδια ακριβώς αναφορά για την μετά από πατρικό όνειρο αλλαγή σε σπουδές, υπάρχει και για ένα άλλο διάσημο γιατρό του 2ου πΧ αιώνα, τον Ασκληπιάδη , που ήλθε στη Ρώμη το 91 πΧ και αρχικά εργάσθηκε σα δάσκαλος της ρητορικής, πριν διαπρέψει σα γιατρός.

Άλλος φιλόσοφος γιατρός του 5ου πΧ αιώνα είναι ο Διογένης ο Απολλωνιάτης, μαθητής και φίλος του Αναξαγόρα και συγγραφέας του «Περί φύσεως» φιλοσοφικού κειμένου, γραμμένου και αυτού στη ιωνική διάλεκτο «με μακράν και σύνθετη περιοδολογίαν, όπερ καθιστά δυσπερίληπτα τα νοήματα».

Τούτος ο γιατρός που αγαπούσε τις λέξεις πιότερο κι από τη Φιλοσοφία κυνηγήθηκε άγρια από τους πολιτικούς αντιπάλους του Περικλή και ακολούθησε την τύχη του Αναξαγόρα.

Ασκληπιός

Εκτός από την Φιλοσοφία οι γιατροί ασχολήθηκαν και με τη συγγραφή της Ιστορίας της Ιατρικής, από τα πρώτα βήματα της επιστήμης, ενώ εμείς οι νεώτεροι φωστήρες μόνο πολύ πρόσφατα ανακαλύψαμε τη χρησιμότητα αυτού του μαθήματος στη μηχανιστική εποχή μας. Πρώτος συγγραφέας Ιστορίας της Ιατρικής αναφέρεται ο Μένων, ο μαθητής του Αριστοτέλη και μετά ο Σωρανός ο Εφέσιος (20 μ X).

Επίχαρμος

Όμως ο ποιητής γιατρός εμφανίζεται με τον Επίχαρμο από τη Σικελία. Ο Επίχαρμος γεννήθηκε στην Κω στα τέλη του 6ου π Χ αιώνα. Αν και γιατρός -ανήκε στη σχολή των Κώων γιατρών, που κατείχαν κατά παράδοση την Τέχνη κατ’ ευθείαν από τον Ασκληπιό και συγγραφέας πολλών ιατρικών έργων- ο Επίχαρμος έμεινε γνωστός σαν κωμικός ποιητής, από τους καλύτερους πριν από τον Αριστοφάνη.

Παιδί μετοίκησε στα Μέγαρα της Σικελίας, μαζί με τον Κάδμο, τον τύραννο των Κώων, όπου πρωτάρχισε να γράφει κωμωδίες και μετά την άλωση της πόλης από τον Γέλωνα μετακόμισε στις Συρακούσες, αφού ο τύραννος είχε αναγκάσει όλους τους Μεγαρείς να μεταναστεύσουν εκεί, όπου και πέθανε σε ηλικία 90 χρόνων. Η μεγάλη του ακμή συμπίπτει με τους χρόνους της τυραννίας του Ιέρωνος (478-467 πΧ και από αυτό βλέπουμε ότι αντίθετα με τον Αριστοφάνη οι κωμωδίες του δεν έχουν πολιτικό χαρακτήρα.

Η κωμωδία του Επιχάρμου διασκεδάζει με την περιγραφή της ανθρώπινης μωρίας σε κάθε κοινωνική τάξη και σε όλα τα μέρη της γης. Ιδίως διαπρέπει στην περιγραφή κοινών και χυδαίων τάξεων, όπως στο «Αγρωστίνος» (αγρότες)  και «Θεαροί» (θεωροί). Πρώτος αυτός διακωμωδεί τον μέθυσο, που αργότερα περιγράφει και ο Κράττης στην Αττική και επίσης πρώτος βάζει στην κωμωδία τον όρο  «παράσιτος» (=κόλακας) που μετέπειτα απαντάται σε πολλές ελληνικές και ρωμαϊκές κωμωδίες.

Στην «Ελπίδα» ένας παράσιτος περιγράφει με τούτα τα λόγια την ύπαρξή του, χαρούμενη φαινομενικά, θλιμμένη κατά βάθος.

«Δειπνώ με όποιον με θέλει, αρκεί να με καλέσει. Ακόμη και με όποιον δε με θέλει, η πρόσκληση είναι περιττή. Στο τραπέζι είμαι γεμάτος πνεύμα, κάνω τον κόσμο να γελά και κολακεύω όποιον του αρέσουν οι κολακείες... Μετά αφού έχω φάει κι έχω πιει καλά φεύγω. Και όταν τελικά γυρίζω σπίτι μου και τσακισμένος απ’ την κούραση πλαγιάζω στο ξερό μου στρώμα δε με παίρνει ο ύπνος αμέσως. Πρέπει να περάσει αρκετή ώρα ώσπου να μουδιάσει το μυαλό μου το κρασί για ν’ αποκοιμηθώ.»

Αυτή η περιγραφή ενός τρόπου ζωής με την ανθρώπινη συμπάθεια, που τη χαρακτηρίζει, προαναγγέλλει το Μένανδρο, ενώ δε θυμίζει τον Αριστοφάνη. 

Στο ίδιο έργο ο Επίχαρμος μιλάει και για ένα «καλοπερασόπουλο» που «άδειασε με μια μόνο ρουφηξιά το ποτήρι της ζωής του».

Ο Επίχαρμος είχε στα έργα του την κατ’ εξοχήν δωρική αρετή του να μπορεί με λίγα λόγια να χαρακτηρίζει άριστα οποιονδήποτε. Εκτός όμως από αυτό, ο ποιητής στις κωμωδίες του επιδεικνύει και μια φιλοσοφική διάθεση. Αυτό ήταν φυσικό αφού ο Επίχαρμος ήταν οπαδός των Πυθαγορείων. Γιαυτό και οι κωμωδίες του είναι γεμάτες φιλοσοφικά θεωρήματα, όχι μόνον ηθικά, αλλά και μεταφυσικά, δηλαδή για το θεό και τη δημιουργία του κόσμου, πράγμα το οποίο δείχνει τη διαφορά της κωμωδίας του Επιχάρμου από την αττική. 

«Το πνεύμα είναι αυτό που βλέπει, αυτό είναι που ακούει. Όλα τ’ άλλα είναι βουβά» γράφει. Φθάνει δε μέχρι το σημείο να παρουσιάζει στο θέατρό του φιλοσοφικές αποδείξεις.

«Πάρε έναν αριθμό, οποιονδήποτε, μονό ή ζυγό και πρόσθεσε έναν άλλο αριθμό ή έστω πες τον δυο φορές. Νομίζεις ότι θα είναι ακόμη αυτός που ήταν;

-Όχι βέβαια!

-Και το ίδιο, αν, σε κάτι που έχει μάκρος μια πιθαμή, προσθέσεις κάτι που έχει το ίδιο μάκρος ή το αντίθετο, δηλαδή αν αφαιρέσουμε κάτι, το πρώτο μήκος δε θα υπάρχει πια.

-Όχι βέβαια.

-Α! Ωραία! Εφάρμοσε αυτά και στους ανθρώπους. Ο ένας μεγαλώνει, ο άλλος μικραίνει. Σε όλους η αλλαγή παρουσιάζει ενδιαφέρον. Σε όλους η αλλαγή είναι κάτι το συνεχές.»

Ο Επίχαρμος  δανειζόταν τις υποθέσεις του από την Μυθολογία. ΠΧ στην κωμωδία «Βούσιρις» παρουσιάζει την ακόρεστη λαιμαργία του Ηρακλή. Τον περιγράφει με αυτά τα λόγια:

«Να τον βλέπεις να τρώει, πεθαίνεις από το φόβο σου! Ακούγεται υπόκωφα ο φάρυγγάς του, χτυπάνε δυνατά οι μασέλες του, χτυπάνε μ’ ένα κρότο ξερό οι τραπεζίτες του και οι κυνόδοντές του, ξεφυσάνε τα ρουθούνια του, κουνιώνται τ’ αυτιά του». Τούτη η περιγραφή ταιριάζει τόσο στην προσεκτική παρατήρηση ενός γιατρού!

Αυτόν τον γνήσιο δωρικό Ηρακλή, έναν ασουλούπωτο παλληκαρά, πρώτο στο φαί, το πιοτό και τον έρωτα περιγράφει και στο «Ηρακλής ο επί τον ζωστήρα» και στο «Ηρακλής ο παρά Φόλω»

Με ευχαρίστηση έφερνε ο Επίχαρμος στη σκηνή του τον Οδυσσέα. Μαζί με διάφορες περιπέτειες διασκευάστηκε σε φαιδρό έργο και η ιστορία της κατασκοπείας του στην Τροία με τίτλο «Οδησσεύς αυτόμολος», όπου ο πονηρός ήρωας προσπαθούσε ν’ αποφύγει το δύσκολο καθήκον.

Η διδασκαλία του Ηράκλειτου χρησιμοποιείται σε μια πολύ αστεία ιστορία, όπου χρεώστης και πιστωτής ξεγελούν ο ένας τον άλλο με την ίδια δικαιολογία, ότι δηλαδή δεν είναι οι ίδιοι, όπως την προηγούμενη μέρα. Κάπου κάπου, νομίζουμε ότι συμμετέχουμε σε διάλογο του Πλάτωνα, ο οποίος άλλωστε εκτιμούσε εξαιρετικά τον ποιητή. 

Στη «Μεγαρίδα» του ο Επίχαρμος φτιάχνει το σουλούπι μιας αδύνατης γυναίκας, όλο γωνίες  «ίσια από μπρος, μυτερή από πίσω, ξερή σα σκορπιός, μ’ ένα κεφάλι σαν του ελαφιού». Το μυαλό μας πάει στις καρικατούρες του Αρχίλοχου ή σε αυτή που είχε κάμει ο Όμηρος του Θερσίτη.

Να κι ένας διάλογος, που ένας συμπότης διηγείται τα οδυνηρά επακόλουθα ενός ευχάριστου συμποσίου.

«-Θυσιάζουν, μετά δειπνούν, μετά το δείπνο πίνουν.

-Να μια όμορφη γιορτή!

-Ναι. Αφου πιουν, τραγουδούν. Μετά τα τραγούδια δικάζουν. Μετά τη δίκη είναι η καταδίκη και μετά την καταδίκη η φυλακή, τα σίδερα στα πόδια και το πρόστιμο.»

Ο Επίχαρμος είχα οπωσδήποτε πολύ πνεύμα και το ύφος του έλαμπε με τη ζωντάνια του. Τα έργα του, όπως αργότερα του Ευριπίδη και του Μενάνδρου ήταν γεμάτα ηθικά αποφθέγματα. Πχ «Λιτότητα και δυσπιστία είναι το μέτρο της φρόνησης» «Η παντρειά είναι σα να παίζεις ζάρια»

Είναι κρίμα που απ’ όλες αυτές τις κωμωδίες διασώζονται μόνο αποσπάσματα. Έχουν διασωθεί 37 τίτλοι κωμωδιών και ελάχιστα αποσπάσματα, έτσι που μόνο μέσα από τα συγγράμματα των μεταγενέστερων μπορούμε να συμπεράνουμε για την τεράστια λογοτεχνική προσφορά του Επίχαρμου.

Ο Αριστοτέλης και άλλοι τον περιλαμβάνουν στην εξέλιξη της κωμωδίας, όμως τα έργα του δεν τα χαρακτηρίζουν σαν κωμωδίες, αλλά σαν δράματα. Μάλιστα ο Διογένης ο Λαέρτιος λέει ότι αν κάποιος μεταγενέστερος αλλάξει το μέτρο των στίχων του Επιχάρμου θα ευδοκιμούσε πάνω από όλους τους φιλοσόφους. Η  φιλοσοφική ανθολογία «Επιχάρμω» του Εννίου θεωρείται μίμηση παλαιότερου έργου του ίδιου του ποιητή με αλλαγή των στίχων σε τετράμετρα τροχαϊκά. Επίσης οι σωζόμενες «Γνώμες» του Θέογνι θεωρούνται απάνθισμα των ελεγείων του Επιχάρμου.

Γνωστότερος όμως από όλους τους γιατρούς, που τους θυμόμαστε για το καλλιτεχνικό τους έργο είναι ο ευαγγελιστής Λουκάς «ο ιατρός ο αγαπητός» (Κολοσ. Δ 14) Γεννήθηκε από έλληνες γονείς στην Αντιόχεια τον 1ο μΧ αιώνα και είναι ο συγγραφέας του «κατά Λουκάν» Ευαγγελίου και των «Πράξεων των αποστόλων».

ο ευαγγελιστής Λουκάς

  Το όνομα Λουκάς, προέρχεται μάλλον από σύντμηση του Λουκανός. Εικάζεται ότι ήταν απελεύθερος, γιατί συντετμημένα ονόματα είχαν συνήθως οι δούλοι και οι γιατροί συχνά ήταν απελεύθεροι. Από πρόλογο του 3ου Ευαγγελίου σε λατινικό χειρόγραφο, που όμως προέρχεται από ελληνικό πρωτότυπο, μαθαίνουμε ότι πέθανε σε ηλικία 84 ετών, στη Θήβα της Βοιωτίας. Η παράδοση λέει ότι μαρτύρησε, κρεμάστηκε από μιαν ελιά. 

Η παράδοση τον θέλει και ζωγράφο,  του αποδίδει δε 7 εικόνες της Παναγίας, λόγω της ιδιαίτερης σημασίας, που δίνει στο πρόσωπο της μητέρας του Χριστού στο λογοτεχνικό του έργο, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ευαγγελιστές. 

Κατά τον Ερν. Ρενάν ο συγγραφέας είναι άνθρωπος ταλαντούχος, που εξύψωσε το λογοτεχνικό επίπεδο ολόκληρης της Καινής Διαθήκης. Η ιατρική του ιδιότητα διαφαίνεται μέσα από τα κείμενά του, που περιέχουν όρους επιστημονικούς, κοινούς στα σύγχρονα ιατρικά συγγράμματα.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι στους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους απαιτείται για το γιατρό η βαθύτερη καλλιέργεια, πράγμα που στρέφει ανθρώπους με φιλοσοφικά και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα στην Ιατρική, σαν καθαρά ανθρωπιστική επιστήμη. Γιατί ο γιατρός, κατά τον Γαληνό, πρέπει να είναι «αγχίνους, μνήμων και φιλόπονος, ν’ ανήκει εις την τάξιν των αγαπώντων να ταλαιπωρώνται δια τα κάλλιστα και όχι εις τα χείρω. Όσοι δε πλούτον και τιμάς και δύναμιν πολιτικήν επιδιώκουν είναι καλόν μηδ’ άπτεσθαι τήσδε της θεωρίας, μηδ’ εις ανάπλεων βορβόρου φρέαρ εμβάλλειν ύδωρ καθαρόν, αφανίση τε γαρ το ύδωρ και το φρέαρ ουδέν ωφελήσει.»

Σήμερα που οι συνθήκες επιβάλλουν στο γιατρό να αναβαπτισθεί στην πείρα των αιώνων, για να προσθέσει στην τεράστια τεχνολογική εξέλιξη την ψυχολογική  υποστήριξη που απαιτείται σε μιαν ανθρώπινη σχέση, όπως αυτή που είναι η σχέση γιατρού- ασθενή, σήμερα η κοινωνία -συντετριμμένη από την οικονομική δυσπραγία- ξανά καλεί το γιατρό να γίνει ότι ο Ιπποκράτης δίδασκε «ισόθεος». Όχι μονάχα ο έμπειρος τεχνοκράτης, μα και ο μέσα από τις ανθρωπιστικές επιστήμες αναβαπτισμένος ολοκληρωμένος άνθρωπος. 

Γιατί σήμερα περισσότερο από ποτέ κάθε γιατρός πρέπει να σταθεί  στα χνάρια του Ιπποκράτη, που τόσα χρόνια πριν από το Χριστό μας δίδαξε ότι για μας τους γιατρούς, ο άνθρωπος δεν ξεχωρίζει σα δούλος ή λεύτερος, πλούσιος ή φτωχός, αθώος ή εγκληματίας,  ντόπιος ή ξένος, παιδί ή γέρος. Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη ζωή και την αξιοπρέπεια που ξεπηδά από την ισότητα που ο θάνατος μας σφραγίζει όλους ανεξαιρέτως, και ο γιατρός καλείται και τώρα να υπηρετεί τον κάθε άνθρωπο, με κάθε όπλο, με όλα τα μέσα που η φύση και η επιστήμη τον προικίζουν. 

Σε πρώτη εκδοχή το δοκίμιο με τίτλο «Ισόθεος πρέπει να ξαναγίνει ο γιατρός» δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα του Συνεδρίου» της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών έτος 9 (1988) Φύλλα 3-4

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου