Από τις αντιπολεμικές αναφορές στην κλασσική λογοτεχνία στους τεχνικούς όρους του πολέμου

Από τις αντιπολεμικές αναφορές στην κλασσική λογοτεχνία στους τεχνικούς όρους του πολέμου

     Είναι η Ιλιάδα αντιπολεμικό κείμενο; Φαίνεται ότι για τον Όμηρο ο πόλεμος ήταν μια φυσική τάξη πραγμάτων. Μέχρι και οι θεοί πολεμούσαν – εκ του ασφαλούς- αφού δε διακινδύνευαν να χάσουν τη ζωή τους. ΄Ομως η σκληρότητα στις περιγραφές των πολεμικών σκηνών είναι απωθητικά ρεαλιστική. Το ίδιο γυμνά μας παραδίδονται και τα πάθη των αντιπάλων. Σε αντίστιξη ανάγλυφα αναδύονται ο πόνος του θανάτου και η τρυφερότητα και ο παραλογισμός στις ανθρώπινες σχέσεις.

     Αντίθετα με όλα τα γνωστά έπη, που εξιδανικεύουν τον αγώνα για επιβίωση του κάθε έθνους, στην Ιλιάδα ο πόλεμος της Τροίας δεν είναι ο αγώνας των “καλών” ελλήνων κατά των “κακών” Τρώων. Μήπως αυτό οφείλεται στο ότι οι Τρώες αναγνωριζόντουσαν σαν ελληνικό φύλο, αφού είχαν την ίδια γλώσσα, θρησκεία, και έθιμα; Ήταν ο Τρωικός πόλεμος ένας ακόμη εμφύλιος, στην αδιάκοπη διαπάλη των ελληνικών πόλεων για ηγεμονία μέχρι την τελική επικράτηση της Μακεδονίας; Πάντως η Ελένη ξεκάθαρα παρουσιάζεται σαν πρόσχημα γιαυτό τον πόλεμο. Και στα δυο στρατόπεδα υπάρχουν αξιοθαύμαστοι ήρωες, που πολλές φορές οι ίδιοι καταφεύγουν σε χαμερπείς πράξεις. Ο Αχιλλέας από τη μια τσακώνεται με τον Αγαμέμνονα για μια γυναίκα, βάζοντας σε κίνδυνο την εκστρατεία κι από την άλλη δέχεται να σκοτωθεί για να εκδικηθεί για το θάνατο του Πάτροκλου. Ο αρχιστράτηγος Αγαμέμνονας σκιαγραφείται με διόλου κολακευτικό τρόπο, ενώ ο αντίπαλος Πρίαμος αναδεικνύεται σωφρονέστερος.

Ο Ξενοφών περιγράφει τον πόλεμο σαν φυσικό και αναγκαίο, ο Ηράκλειτος τον ανήγαγε σε “πατέρα πάντων”, ο Ηρόδοτος τον θεωρεί αφύσικο αφού “στον πόλεμο οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους”, ενώ ο Τολστόι του αποδίδει δυνάμεις φυσικού φαινομένου και διακηρύσσει στο “Πόλεμος και ειρήνη” ότι ούτε η μεγαλοφυΐα των ηγετών, ούτε η θέληση των μαζών δε μπορούν να αντισταθούν στις “αόρατες συμπτώσεις” που δημιουργούν τον πόλεμο. Όμως οι έλληνες κλασσικοί διέκριναν πέρα από την αναγκαιότητα του πολέμου την απανθρωπιά και τη διαστρέβλωση που προξενεί στην ανθρώπινη φύση και το στηλίτευαν.

Ο “Φιλοκτήτης” του Σοφοκλή είναι ένα αντιηρωικό κείμενο. Ο Οδυσσέας φαντάζει αποκρουστικός και ο Νεοπτόλεμος άβουλος και ύπουλος. Μόνος σκοπός των αρχιστρατήγων το κούρσεμα της Τροίας. Μόνος εγκαταλείφθηκε ο Φιλοκτήτης στ' άξενο ακρογιάλι της Λήμνου, όταν τον δάγκωσε έχιδνα. Και αυτός ο ευγενικός άνδρας, που για τον ηρωισμό του διαδέχθηκε τα όπλα του Ηρακλή μπροστά στον πόνο σκούζει απελπισμένα ικετεύοντας με τις ίδιες εκφράσεις που κάθε άρρωστος προστρέχει για βοήθεια.

“Αλλά στάσου! Φοβάμαι παιδάκι μου, μην η ευχή μου δε φτάσει, γιατί δες το, ξανά από βαθιά μαύρο στάζει το αίμα, γιατί να, καρτερώ να μ' αδράξει ξανά το μαγγάνι του πόνου.

Αχ! Αλίμονο μου ο δύστυχος! Το ξέρετε. Δείχτε υπομονή. Τίποτε μη σας διώξει. Α τα τα τα τα! Ω ξένε Κεφαλλονίτη! Μακάρι πέρα ως πέρα στην καρδιά να σ' έζωνε ο πόνος! Α! Πα πα πα. Ωχ! πω πω πω. Αγαμέμνονα, Μενέλαε. Καλύτερα που θάτανε, αντί για μένα, εσείς να τρέφατε για ίσο χρόνο τούτη την αρρώστια! Ωιμένα! Ωιμένα! Θάνατε, θάνατε γιατί δεν έρχεσαι να με πάρεις έτσι που καθημερινά σε κράζω;

Παιδί μου γενναίο, πάρε, ρίξε με στη φωτιά, στη Λήμνο. Κάψε με, γενναίε μου. Το ίδιο έκανα κι εγώ για το γιο του Δία, με αντίδωρο τα όπλα τούτα δω, που σούδωσα να σώσεις.”

Οι “Τρωάδες” ήταν ανατρεπτικές και προκλητικές. Μετά την παράσταση το αθηναϊκό κοινό ολοφυρόταν για την καταστροφή της Ποτίδαιας και απαιτούσε την τιμωρία των στρατηγών, που νίκησαν την ανυπόταχτη σύμμαχο των Αθηνών πόλη.

Η “Ειρήνη” και η “Λυσιστράτη” του Αριστοφάνη θα κοβόντουσαν από τη λογοκρισία σε αρκετές “δημοκρατικές” χώρες ακόμη και σήμερα.

Πολλά κλασσικά κείμενα κρίθηκαν εθνικώς επιζήμια και “προδοτικά” από λογής λογής ηγήτορες της νεώτερης Ιστορίας μας. “Η Ζωή εν τάφω” του Στρατή Μυριβήλη είναι το πρώτο αντιπολεμικό βιβλίο της Ευρώπης. Προηγήθηκε του “Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό μέτωπο” του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ που θεωρείται η ναυαρχίδα της αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Ο Μυριβήλης αναγκάστηκε να το αποκηρύξει κατά τη δικτατορία του Μεταξά, επειδή γελοιοποιούσε τους στρατηγούς και πρόβαλε τη φρίκη του πολέμου.

 Όμως αν πραγματικά η Λογοτεχνία ήταν τόσο πειστική, μετά την πλημμυρίδα των σημαντικών αντιπολεμικών κειμένων του Μεσοπολέμου, ο Β παγκόσμιος δεν θάπρεπε να έχει ξεκινήσει ποτέ.

Είναι κοινοτυπία πια η ρύση ότι οι αρχαίοι Έλληνες τα έχουν πει όλα. Από κει κι έπειτα αναμασάμε τα αποφθέγματά τους.

Και όμως πόσο ίδια με το μοιρολόι για τους νεκρούς κάθε πολέμου αντηχεί ο αισχύλιος θρήνος του χορού στον “Αγαμέμνονα” για τους Έλληνες που χάθηκαν στη Τροία.

“ όσοι πήραν τ' άρμενα κι απ' την Ελλάδα φύγαν

αφήσαν στο κατώφλι του σπιτιού

πένθιμο μοιρολόι, που λιγώνει τις καρδιές

των συγγενών τα σπλάχνα γεμίζει ταραχή

γιατί καθένα ξέρει ποιον ξεπροβόδισε

όμως αντίς τα παλικάρια τους, γυρίζουν σπίτι

υδρίες νεκρικές και λίγη στάχτη..”

Και ο Ευριπίδης είχε ξεκάθαρα περιγράψει τα αίτια κάθε πολέμου στις “Ικέτιδες”. Μιλά για τους αρχηγούς που “διψώντας για αξιώματα, πολέμους ξεσηκώνουν παράλογους και σ' όλεθρο τους δόλιους πολίτες ρίχνουν. Ο ένας το κάνει στρατηγός να γίνει, ο άλλος πάλι για να πάρει στα χέρια του την εξουσία και να κάνει τα κέφια του, ένας άλλος για να μαζεύει πλούτη. Αν από τούτα ο λαός κακοπαθεί, δεν το εξετάζει.”

Και πιο κάτω προσθέτει:

“Άμυαλοι αυτοί που ζητούν να κερδίσουν δόξα κι αξία

μες τους πολέμους με τ' άρματα και την ταραχή των μαχών

προσπαθώντας ανόητα στις συμφορές των θνητών έτσι να βάλουν τέρμα.

Στο αίμα τη λύση αν ζητάς, θάχεις ατέλειωτο πόλεμο.”

και καταλήγει:

“Αχ δύστυχοι θνητοί! Τι παίρνετε τα όπλα κι ο ένας τον άλλο σφάζετε; Για πάψτε και βάλτε πια ένα τέλος στους πολέμους, τις χώρες σας κρατάτε σε ησυχία και αφήστε και τους άλλους να ησυχάσουν. Γοργά η ζωή κυλάει. Ας την περνούμε με όση μπορούμε ειρήνη κι ηρεμία.”

Ακούει όμως κανείς τον Ευριπίδη σήμερα;

Αντίθετα οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν μια τεχνική γλώσσα παραπληροφόρησης και απανθρωποποίησης του πολέμου. Οι λέξεις χρησιμοποιούνται κατάλληλα στην πολεμική βιομηχανία. 

Οι πύραυλοι εδάφους φυλάσσονται σε σιλό, λέξη που θυμίζει στους γεωργούς τις αποθήκες τροφίμων για τα ζώα. 

Οι πύραυλοι φυλάσσονται στα υποβρύχια σε σειρά, όπως τα χριστουγεννιάτικα δένδρα στο φυτώριο. 

Η εκτόξευση πολέμου δεν είναι πράξη πολέμου, αλλά “ανταλλαγή πυρών”, λέξη που θυμίζει την ανταλλαγή χρήματος. 

Μια παγκόσμια πυρηνική σύγκρουση θα μπορούσε να ξεκινήσει από ένα “προβλεπόμενο χτύπημα” με την έκρηξη μιας “καθαρής βόμβας”. Εκτός από αυτούς τους τεχνικούς όρους χρησιμοποιούνται εκφράσεις που σχετίζονται με το σεξ.

Οι πύραυλοι εκτοξεύονται από ανυψωτήρες για να ευνουχίσουν τον εχθρό, δυνάμεις “διείσδυσης” χρησιμοποιούνται για να βεβαιώσουν ότι “άγγιξαν” την περιοχή του εχθρού. Οι στρατιώτες “πέφτουν” στον πόλεμο. Δεν πυροβολούνται μέχρι θανάτου, δεν κομματιάζονται, καίγονται, συντρίβονται ή πεθαίνουν μόνοι στα νοσοκομεία των μαχών. “Πέφτουν” όπως στα παιδικά παιχνίδια. Οι πόλεις δεν καταστρέφονται, αλλά “καλύπτονται” . Κανείς δε μιλά για τα γυναικόπαιδα που θάβονται κάτω από τα ερείπια. Κανείς δε μιλά για τη δολοφονία του αντιπάλου. Όλοι οι άμαχοι απλώς εκτελούνται, βομβαρδίζονται, εκκαθαρίζονται.

Τελικά πόσο βαραίνουν οι λέξεις σήμερα; Ζούμε την εποχή των εικόνων. Μια εικόνα λένε αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Όμως ούτε οι φωτογραφίες στο Βιετνάμ, ή τα ντοκιμαντέρ και οι αντιπολεμικές ταινίες δεν στάθηκαν τελικά αποτελεσματικές στον τερματισμό του πολέμου.

Όμως όπως γράφει και ο Οδυσέας Ελύτης στο “Άξιον εστι”

“Τη γλώσσα μού δωσαν ελληνική·

το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου”

και ίσως η ελπίδα για ειρήνη να μην εκφράζεται καλύτερα από την πίστη

“Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ' ολάκερη τη γη, για να περάσει η Άνοιξη παρά μονάχα αυτός, και να τον είχαν πάρει αμίλητοι, κοιτάζοντας πολύ μακριά, περ' απ' την άκρη της απελπισίας, τη Γαλήνη που έμελλαν να γίνουν, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια.”

Μαρία Αρβανίτη Σωτηροπούλου